Before the scope of research crystalized, or on the development of human sciences and studies on human races in the second half of the 19th century on the Polish lands

Authors

  • Katarzyna Wrzesińska Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk Zakład Badań Narodowościowych (Warszawa, Polska) https://orcid.org/0000-0002-5533-5540

DOI:

https://doi.org/10.4467/2543702XSHS.21.003.14034

Keywords:

development of Polish science in the 19th century, aims and scope of anthropological research, human races, ethnology, ethnography, terminology, popularization of knowledge

Abstract

The article describes the debate of Polish scholars about the purposes and scope of research in the field of anthropology. A number of factors had an impact on the course of this debate and its diverse conclusions. The second half of the 19th century marks an initial period of the development of this branch of study. First anthropologists were physicians from profession and that is why the emphasis was put on the significance of research concerning the physical aspect of humans and the division of humans into different races. At the same time, a need to combine biology with culture and social life of humans arose. This approach was to be supported with the use of sciences considered as auxiliary to physical anthropology such as history, ethnography, ethnology, sociology, linguistics, and archeology. The reception of the Western science did not offer readymade patterns. In fact, in the West, a number of established scholarly attitudes existed simultaneously, and were shaped by independent specific national traditions. Moreover, the split of human sciences into separate disciplines had not been completed yet. Accordingly, synonymic terms such as anthropology, ethnology, and ethnography were still in use interchangeably in Poland.

Polish scholarly writings as well as works popularizing science – both are sources of material in this article – played a significant role in elaborating a way to understand the emerging human sciences. The problem of anthropology was thus introduced and a wider circle of readers became interested in it. Without independent Polish studies and without the reception of foreign research during the period of partitions in Poland, human sciences would not have developed after 1918 in the sovereign Polish Republic.

References

A. 1889: Kronika naukowa. Antropologia. Wymiary organów pokarmowych człowieka białego i murzyna. Wszechświat 29, s. 467.

Ad.J. C., zob. Cohn, Adolf Jakub.

B. N. 1882: Co to jest naród? (Według E. Renana). Prawda 39, ss. 459–460.

Biegeleisen, Henryk 1885: Zadania i metoda etnologii. Wędrowiec 35, ss. 398–399.

Bogacki, Feliks 1881: Tajemnice życia duszy. Prawda 11, ss. 125–126.

Bugiel, Włodzimierz 1892: Zwrot w teoriach ras. Ateneum (III) 7, ss. 138–153.

Cohn, Adolf Jakub 1882a: Darwin i antropologia według R. Virchowa. Prawda 34, ss. 402–404.

Cohn, Adolf Jakub 1882b: O stosunku badań językowych do antropologii. Odczyt dra T. Neuburgera (na zjeździe antropologów). Prawda 35, ss. 414–415.

Daniłowicz-Strzelbicki, Kazimierz 1898: Rozbiory i sprawozdania. Ludwik Krzywicki, „Kurs systematyczny antropologii. I. Rasy fizyczne”, Warszawa 1897 r. Ateneum (I) 2, ss. 375–384.

Dmowski, Roman 1888: Rasa i dzieje. Prawda 25, ss. 291–292.

Dr. J. N., zob. Nusbaum Józef.

Duchińska, Seweryna 1878: Z wystawy paryskiej. Biblioteka Warszawska III, ss. 111–133.

Dudrewicz, Leon 1884: Kilka słów o czerwonoskórcach z pokolenia „Omaha” pod względem antropologicznym. Wszechświat 23, ss. 353–356.

Dunin, Bolesław 1882a: Z antropologii (według M.A. Topinard). Cz. I. Rozwój obecny i stan nauki, Prawda 13, ss. 146–147.

Dunin, Bolesław 1882b: Z antropologii (według M.A. Topinard). Cz. II. Laboratorya i kraniologia, Prawda 14, ss. 161–162.

F. S., zob. Sulimierski, Filip.

Gloger, Zygmunt 1879: Obrazy z zamierzchłych dziejów. Odczyt na rzecz Osad rolnych, w wielkiej Aleksandrowskiej sali ratuszowej w Warszawie. Biblioteka Warszawska II, ss. 143–153.

Gorzycki, Kazimierz J. 1895: O antropologii etnicznej (na podstawie „Ludów” Krzywickiego). Lud I, ss. 225–244.

Gorzycki, Kazimierz J. 1898: Antropologia rasowa. Ludwik Krzywicki. Kurs systematyczny antropologii. I. Rasy fizyczne. Warszawa. Druk K. Kowalewskiego, 1897. Lud IV, ss. 60–79.

Gumplowicz, Ludwik 1884: Najnowszy stan kwestyi rasowej. Prawda 10, ss. 110––111.

Hellwald, Fryderyk 1877: Znaczenie i zadania narodoznawstwa, przełożył z niemieckiego Stanisław Tomaszewski. Przyroda i Przemysł 19, ss. 219–221.

Heryng, Zygmunt 1888: Notatki ekonomiczne. Głos 6, ss. 63–64.

Hodi, J., zob. Tokarzewicz, Józef Hoyer, Henryk 1876: Krytyczny pogląd na Darwinizm. Ateneum II, ss. 169–194.

J.J.T. 1881: Paweł Broca. Prawda 29, ss. 339–340.

Judt, Ignacy 1902: Żydzi jako rasa fizyczna. Warszawa: S. Wende i S-ka.

Kopernicki, Izydor 1876: Kongres międzynarodowy antropologii i archeologii przedhistorycznej w Peszcie. Warszawa: M. Ziemkiewicz.

Kopernicki, Izydor [1881] 1885: O etnografii i etnologii. Ich przedmiot, rozwój i znaczenie naukowe, dla Encyklopedii Wychowawczej. Warszawa: W Drukarni J. Sikorskiego.

Korzon, Tadeusz 1884: Kongres antropologiczny we Wrocławiu. Ateneum IV, ss. 138–152.

Koskowski, Bolesław 1897a: Antropologia współczesna. Głos 28, ss. 675–681.

Koskowski, Bolesław 1897b: Rozwój socjologii. I. Zwrot do badań socjologicznych. Głos 13, ss. 330–334.

Kozłowski, Władysław M. 1893: Rozbiory i sprawozdania. Ateneum IV, ss. 604–611.

Krótki pogląd na naukę o pochodzeniu istot żyjących. 1874: Wędrowiec, 214, ss. 91–94.

Krzywicki, Ludwik 1886: Teorya Cezara Lombroso, I. Prawda 45, ss. 532–533.

Krzywicki, Ludwik 1888a: Socyologia (Gumplowicza). Prawda, 35, ss. 413–414.

Krzywicki, Ludwik 1888b. Zagadnienia antropologiczne. Prawda, 39, ss. 461–462.

Krzywicki, Ludwik 1889: Ed. B. Tylor. Prawda, 39, ss. 462–463.

Krzywicki, Ludwik 1893: Ludy. Zarys antropologii etnicznej, Warszawa: K. Kowalewski.

Lombroso, Cesare [1864] 1887: Geniusz i obłąkanie w związku z medycyną sadową, krytyką i historią, przełożył J. L. Popławski. Warszawa: Skład Główny w Księgarni Gebethnera i Wolffa.

Loth, Edward 1908: Cele i zadania antropologii współczesnej. Wszechświat 44, ss. 689–693.

Lud. Krzyw., zob. Krzywicki, Ludwik

Lutostański, Bolesław 1876: Cel i zadanie spółczesnej antropologji. Kosmos I, ss. 565–574.

Lutostański, Bolesław 1881: Antropologia. [W:] J.T. Lubomirski; E. Stawiski; S. Przystański; J.K. Plebański (red.), Encyklopedia wychowawcza, t. I. (ss. 262–275). Warszawa: Skład Główny w Księgarni Gebethnera i Wolffa.

Łopaciński, Hieronim 1902: Sprawozdania i krytyka. A selected bibliography of the anthropology and ethnology of Europe, by William Z. Ripley Ph.D. (Boston 1899, str. 10+160). Wisła XVI (1), ss. 109–110.

Majer, Józef 1874: Posiedzenie komisyi antropologicznej dnia 16 maja. Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego Akademii Umiejętności. T. I, ss. LXVI–LXXXIV. Kraków: Akademia Umiejętności.

Majer, Józef; Kopernicki, Izydor 1874–1886: Zbiór wiadomości do antropologii krajowej. T. I–IX. Kraków: Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne. 1896–1919. T. 1–14. Kraków: Nakładem Akademii Umiejętności. Skład Główny w Księgarni Spółki Wydawniczej Polskiej.

Nałkowski, Wacław 1890a: Neoritterianizm w geografii. [I]. Prawda, 26, ss. 305–306.

Nałkowski, Wacław 1890b: Neoritterianizm w geografii. [II]. Prawda, 27, ss. 317–319.

Nowości. Zagraniczne 1875: Wędrowiec 308, s. 351.

Nowości. Zagraniczne 1878: Wędrowiec, 97, s. 300.

Nusbaum, Józef 1889: Najnowsze zdobycze na polu kryminalnej antropologii. Przegląd Tygodniowy, 39, ss. 463–464.

Nusbaum, Józef 1893: Dobór naturalny w rozwoju ustroju społecznego. Biblioteka Warszawska IV, ss. 44–55.

Plemiona ludzkie. 1863: Wędrowiec 23, ss. 356–358.

Postępy wiedzy ludzkiej w ciągu ostatnich lat pięćdziesięciu (1836–1886), podług Grant Allen’a. 1887a: Głos 26, ss. 405–406.

Postępy wiedzy ludzkiej w ciągu ostatnich lat pięćdziesięciu (1836–1886), podług Grant Allen’a. 1887b: Głos 27, ss. 422–423.

R. D., zob. Dmowski, Roman.

Radliński, Ignacy 1900: Powstanie antropologii jako nauki odrębnej. Wszechświat 36, ss. 565–570.

Radliński, Ignacy 1902: Historia nauki o człowieku (Historia Antropologii). T. I. Czasy przedhistoryczne i starożytne, cz. I. Warszawa: Wydawnictwo „Poradnika dla czytających książki”; Warszawa: P. Laskauer.

Renan, Ernest [1882]1905: Co to jest naród? Odczyt wygłoszony w Sorbonie d. 11 marca 1882 r. (przeł. S. Dobrowolski). Wisła XIX (4), ss. 422–440.

Siemiradzki, Józef 1894: Mieszkańcy Ziemi Ogniowej. Wszechświat 6, ss. 81–83.

Skomorowski, Tadeusz 1875: Z dziedziny przyrodoznawstwa. Biblioteka Warszawska II, ss. 439–452.

Słów kilka o zadaniach antropologii. 1874: Wędrowiec 216, ss. 100–102.

Spencer, Herbert 1874: Nauka o społeczeństwach, Tygodnik Ilustrowany, nr 318, ss. 79–80.

Stefanowska, Michalina 1891: Kilka słów o dzisiejszym stanie nauczania antropologii. Wszechświat 1, ss. 9–10.

Sulimierski, Filip 1883: Lud przedhistoryczny a jednak współczesny. Wszechświat 49, ss. 769–772.

Talko-Hryncewicz, Julian 1888: Antropologia w ogóle i w zastosowaniu do kraju naszego. Wisła II (3), ss. 547–562.

Tokarzewicz, Józef 1873: Szósty międzynarodowy kongres antropologii przedhistorycznej, w Bruxelli 1872. Biblioteka Warszawska II, ss. 82–95.

Tylor, Edward B. 1881: Anthropology. An Introduction to the Study of Man and Civilisation. London: Macmillan.

Virchow, Rudolf 1875a: Pierwotna ludność Europy. Odczyt. Przyroda i Przemysł 1, ss. 8–10.

Virchow, Rudolf 1875b: Pierwotna ludność Europy. Odczyt. Przyroda i Przemysł 2, ss. 22–24.

Wystawa antropologiczna w Paryżu. Opisał dr. Silex. 1878a: Wędrowiec 95, s. 270.

Wystawa antropologiczna w Paryżu. (Dalszy ciąg.). 1878b Wędrowiec 97, s. 299.

Złotnicki, Antoni 1888: Zalew świata przez rasę europejską, Wędrowiec 40, ss. 470–471.

OPRACOWANIA

Abramowicz, Andrzej 1975: Societe d’anthropologie et d’ethnographie polonaise de Paris (1878–?). Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 20/1, ss. 79–88.

Barnard, Alan 2006: Antropologia. Zarys teorii i historii (przeł. S. Szymański). Warszawa: PIW.

Barth, Fredrik; Gingrich Andre; Parkin Robert; Silverman Sydel 2007: Antropologia. Jedna dyscyplina, cztery tradycje: brytyjska, niemiecka, francuska i amerykańska. (przeł. J. Tegnerowicz). Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Bielicki, Tadeusz; Krupiński, Tadeusz; Strzałko Jan 1987: Historia antropologii w Polsce. Przegląd Antropologiczny 53 (1–2), ss. 3–28.

Demski, Dagnosław 2020: Spaces of Modernity: Ethnic Shows in Poznań, 1879–1914, East Central Europe 47 (2–3), pp. 202–232 https://doi.org/10.30965/18763308-04702003

Hołda-Róziewicz, Henryka 1969: Prace antropologiczne Ludwika Krzywickiego na tle początków antropologii polskiej. Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 4, ss. 649–659.

Jasiewicz, Zbigniew 2011: Początki polskiej etnologii i antropologii kulturowej (od końca XVIII wieku do roku 1918). Poznań: Instytut im. Oskara Kolberga, Komitet Nauk Etnologicznych PAN.

Jasiewicz, Zbigniew 2018: Skąd, z czym i w jaki sposób etnografia/etnologia/antropologia pojawiła się. Lud 102, ss. 42–83.

Kuper, Adam 1987: Między charyzmą a rutyną. Antropologia brytyjska 1922–1982 (przeł. K. Kaniowska). Łódź: Wydawnictwo Łódzkie.

Lévi-Strauss, Claude 1970: Antropologia strukturalna (przeł. K. Pomian). Warszawa: PIW.

Malinowski, Andrzej 1988: Sześćdziesięciolecie działalności Polskiego Towarzystwa Antropologicznego. Przegląd Antropologiczny 1–2, ss. 7–14.

Popowicz, Kamil 2009: Lamarkizm społeczny a rasizm i eugenika we Francji. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.

Bancel, N.; David, T.; Thomas, D. (eds.). 2014 The Invention of Race. Scientific and Popular Representation. Routlege: New York-Abington. DOI: https://doi.org/10.4324/9781315813318.

Waligórski, Andrzej 1973: Antropologiczna koncepcja człowieka. Warszawa: PWN.

Wrońska, Jolanta 1992: Definicje etnografii i etnologii w polskich encyklopediach z drugiej połowy XIX i na początku XX wieku. Etnografia Polska 36 (1), ss. 7–20.

Published

13-09-2021

How to Cite

Wrzesińska, K. (2021). Before the scope of research crystalized, or on the development of human sciences and studies on human races in the second half of the 19th century on the Polish lands. Studia Historiae Scientiarum, 20, 31–59. https://doi.org/10.4467/2543702XSHS.21.003.14034

Issue

Section

SCIENCE IN POLAND