Kleist vs. Musschenbroek – trudna droga do prawdy
DOI:
https://doi.org/10.4467/2543702XSHS.18.011.9331Słowa kluczowe:
Ewald Georg (Jürgen) Kleist, Pieter Musschenbroek, butelka lejdejskaAbstrakt
11 października 1745 niemiecki badacz zjawisk elektrycznych Ewald Georg (Jürgen) Kleist dokonał w Cammin in Pommern (obecnie Kamień Pomorski) odkrycia zjawiska magazynowania energii elektrycznej w szklanym naczyniu z wodą oraz nowego urządzenia – kondensatora elektrycznego. Kleist szybko i prawidłowo ogłosił środowisku naukowemu swoje odkrycie.
Największą pomoc w potwierdzeniu odkrycia i jego upublicznieniu otrzymał Kleist ze strony Daniela Gralatha działającego w pierwszym polskim Towarzystwie Fizyki Doświadczalnej Societas Physicae Experimentalis w Gdańsku.
Na początku 1746 podobny do kamieńskiego eksperyment przeprowadzono w holenderskiej Lejdzie w pracowni słynnego profesora Pietera Musschenbroeka. Informacja o doświadczeniu lejdejskim szybko dotarła do Paryża, ówczesnego centrum europejskiej nauki i obwołana została nowym, bardzo ważnym odkryciem fizycznym. Eksperyment zdobył szeroki rozgłos w Europie, dzięki bardzo licznym publicznym powtórzeniom, które cieszyły się wielkim zainteresowaniem. Francuskim promotorem doświadczenia lejdejskiego był fizyk Jean-Antoine Nollet.
Sława odkrywcy przypadła niezasłużenie Musschenbroekowi oraz Lejdzie, chociaż Daniel Gralath informował listownie Nolleta o pierwszeństwie Kleista. Od chwili odkrycia, aż po współczesne nam czasy, publikacje naukowe z zakresu fizyki oraz historii nauki często w błędny sposób przedstawiają osobę odkrywcy, miejsce odkrycia i jego nazwę.
Celem artykułu jest przedstawienie szerokiego przeglądu relacji, opisów i opinii zawartych w publikacjach naukowych traktujących o odkryciu. W przedstawionym w artykule przeglądzie ujęto 117 pozycji książkowych podzielonych według kraju wydania, języka i czasu publikacji. Najczęściej występujące błędy sklasyfikowano i przyporządkowano analizowanym publikacjom. Wyniki okazały się zaskakujące, gdyż zaledwie 6 pozycji było całkowicie wolnych od błędów, a w pozostałych doliczono się aż 254 pomyłek, bardzo często powielanych z wcześniejszych źródeł. Niestety, zarówno w dawniejszych, jak i współczesnych publikacjach Kleist bywa pomijany, a jeżeli nawet zauważany, to na ogół jego odkrycie bywa deprecjonowane w różny sposób. Może to dziwić tym bardziej, że pierwsze dwie prace z zakresu historii badań elektrycznych napisane jeszcze w XVIII wieku przez Daniela Gralatha i Josepha Priestleya prawidłowo i wyczerpująco przekazują przebieg wydarzeń i pierwszeństwo odkrycia Kleista. Okazuje się, że francuska, nieprawdziwa wersja historii odkrycia wciąż jest żywa, szczególnie w krajach europejskich, przez co uczniowie, studenci, pasjonaci fizyki otrzymują fałszywy przekaz o tym ważnym odkryciu.
W kręgu rzetelnych badaczy historii nauki pierwszeństwo odkrycia Kleista jest powszechnie uznawane, ale nawet oni mają problem z nazwaniem odkrytego przez kamieńskiego fizyka kondensatora elektrycznego inaczej niż butelka lejdejska. Jedną z przyczyn słabej znajomości osoby Kleista i jego eksperymentu jest bardzo skąpa literatura naukowa na ten temat i nieznajomość tekstów źródłowych napisanych przez kamieńskiego odkrywcę. Lukę tę uzupełnia monografia naukowa napisana przez autora artykułu. Tekst artykułu stanowi dopełnienie wiadomości przedstawionych w książce autora pt. Ewald Georg Kleist – Wielki odkrywca z małego miasta: Kamień Pomorski 1745 (Warszawa: Instytut Historii Nauki PAN, Stowarzyszenie Elektryków Polskich, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie, 2018).
Bibliografia
Baigrie, B. 2007: Electricity and Magnetism: A Historical Perspective. Westport, Connecticut – London: Greenwood Publisher, ss. 29–30. Dostęp online: https://books.google.pl/books?id=3XEc5xkWxi4C&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f=false.
Baker, G.L.; Blackburn, J.A. 2008: The Pendulum. Oxford: Oxford University Press, s. 101.
Bakewell F.C. 1853: Electric Science; Its History, Phenomena, and Applications. London: Ingram, Cooke and Co., ss. 14–15. Dostęp online: https://archive.org/details/bub_gb_Lks1AAAAMAAJ.
Barry, J.D. 1980: Ball Lightning and Bead Lightning: Extreme Forms of Atmospheric Electricity. New York: Springer US.
Basu, D. 2000: Leyden jar. [W:] Dictionary of Pure and Applied Physics. Boca Raton: CRC Press.
Benjamin, P. 1895: A history of electricity (The intellectual rise in electricity) from antiquity to the days of Benjamin Franklin. New York: John Wiley & Sons, ss. 512–517. Dostęp online: https://archive.org/details/historyofelectri00benjrich.
Bird, G. 1839: Elements of natural philosophy: being an experimental introduction to the study of the physical sciences. London: John Churchill, s. 195. Dostęp online: https://archive.org/details/b21515669.
Bitard, A. (rédacteur) 1880: La Science populaire: journal hebdomadaire illustré, no 38 Paris, s. 595. Dostęp online: https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k58030263/f1.item.
Brettner, H. 1846: Fizyka dla szkół wyższych, przekład A. Karwowski. Wrocław: nakład Zygmunta Schlettera, s. 289.
Brewer, E.C.; Moigno, F.N.M. 1891: Wiedza. Wytłumaczenie zjawisk codziennych, tom 2, Magnetyzm. Elektryczność. Chemia. Warszawa: nakładem „Biesiady Literackiej”, s. 15. Dostęp online: https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/67015/edition/63559/content?ref=desc.
Brewster, D. 1830: The Edinburgh Encyclopædia, vol. VIII, Edinburgh: printed for William Blackwood, s. 416. Dostęp online: https://books.google.pl/books?id=BvdMAQAAMAAJ&pg=PA416.
Brockhaus ABC 1980: Naturwissenschaft und Technik, Bd. 2, L–Z. Leipzig: F. A. Brockhaus, s. 700.
Buckmaster, J.Ch. 1871: The elements of magnetism and electricity. London: Longmans and Co., s. 54. Dostęp online: https://books.google.pl/books?id=l-kDAAAAQAAJ&printsec=frontcover&hl=pl&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false.
Burghartz, J.N. 2013: Guide to State-of-the-Art Electron Devices. New York: Wiley –IEEE Press, s. 4.
Burns, W.E. 2003: Science in the Enlightenment: An Encyclopedia. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, s. 163.
Bystrzycki, J. 1820: Fizyka dla szkół wydziałowych, cz. 1–2. Warszawa: w Drukarnii XX Piiarów, ss. 56–61. Dostęp online: http://bcpw.bg.pw.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=2097&from=pubindex&dirids=7&lp=267.
Cajori, F. 1924: A history of physics in its elementary branches, including the evolution of physical laboratories. New York: The MacMillan Company, ss. 118–119. Dostęp online: https://archive.org/details/historyofphysics00cajo.
Campenot, R.B. 2016: Animal Electricity: How We Learned That the Body and Brain Are Electric Machines. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, s. 36.
Cleveland, C.J.; Moris, Ch. 2005: Dictionary of Energy. Amsterdam: Elsevier Science, ss. 243, 289.
Clarck, J.O.E. 2014: The Basics of Electric Charges. New York: The Rosen Publishing Group, s. 73. Dostęp online: https://books.google.pl/books?id=Nsa2BQAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f=false.
Clarck, W.; Gellings, C.W. 2015: Exploring the Value of Electricity. Lilburn, Georgia: Fairmont Press, s. 20.
Clerc, A. 1883: Physique et chimie populaires, t. 2. Paris: Jules Rouff, ss. 48–50. Dostęp online: https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k202750t.image.
Conway, B.E. 1999: Electrochemical Supercapacitors: Scientific Fundamentals and Technological Applications. New York: Kluwer Academic Publishers, s. 1.
Daguin, P.-A. 1863: Cours de physique élémentaire avec les applications à la météorologie: à l’usage des lycées et des établissements d’instruction secondaire. Toulouse: Edouard Privat, Paris: F. Tandou, s. 490. Dostęp online: https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k28774s.texteImage.
Daintith, J. (ed.) 2008: Biographical Encyclopedia of Scientists. Third Edition. Boca Raton –London – New York: A Taylor & Francis, ss. 550–551, 567. Dostęp online: https://books.google.pl/books?id=vqTNfnKJVPAC&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f=false.
Daniell, A. 1887: Podręcznik zasad fizyki, przekład J.J. Boguski. Warszawa: Księgarnia T. Paprockiego, s. 684. Dostęp online: https://fbc.pionier.net.pl/details/nnl8cb9.
Davis, L.J. 2012: Fleet Fire: Thomas Edison and the Pioneers of the Electric Revolution. New York: Arcade Pub., s. 4.
Davy, J. 1836: Memoirs of the Life of Sir Humphry Davy. t. I. London: Longman, Rees, Orme [etc.], ss. 315–316. Dostęp online: https://archive.org/details/memoirslifesirh00davygoog.
Desbeaux, E. 1891: La physique populaire. Paris: Librairie Marpon et Flammarion, s. 374. Dostęp online: https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k5660415x.texteImage.
Desmond, K. 2016: Innovators in Battery Technology: Profiles of 95 Influential Electrochemists. Jefferson, North Carolina: McFarland and Company, Inc. Publishers, ss. 140–142. Dostęp online: https://books.google.pl/books?id=LQ3MDAAAQBAJ&pg=PA140.
Dorsman, C.; Crommelin, C.A. 1957: The invention of the Leyden jar. Communication 97 from The National Museum of the History of Science Leyden. Amsterdam. Dostęp online: https://archive.org/details/39002010411123.med.yale.edu.
Emadi, A. (ed.) 2014: Advanced Electric Drive Vehicles. Boca Raton – London – New York: Taylor & Francis, s. 238. Dostęp online: https://books.google.pl/books?id=e-2sBAAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f=false.
Ellyard, D. 2005: Who Discovered What When. Sydney – Auckland – London – Cape Town: New Holland Publishers, s. 109.
Erxleben, J.Ch.P. 1772: Anfangsgründe der Naturlehre. 1. Auflage. Göttingen: Johann Christian Dieterich, ss. 413–414. Dostęp online: http://reader.digitale-sammlungen.de/de/fs1/object/display/bsb10130975_00001.html.
Erxleben, J.Ch.P. 1784: Anfangsgründe der Naturlehre. 3. Auflage. Göttingen: Johann Christian Dieterich. Dostęp online: http://digitale.bibliothek.uni-halle.de/vd18/id/3675625.
Fara, P. 2002: An Entertainment for Angels: Electricity in the Enlightenment. New York: Columbia University Press, s. 51.
Fairley, P. 2008: Electricity and Magnetism. Minneapolis: Twenty-First Century Books, s. 18. Dostęp online: https://books.google.pl/books?id=7zqXAgAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f=false.
Feldhaus, F.M. 1903: Die Erfindung der elektrischen Verstärkungsflasche durch Ewald Jürgen von Kleist. Heidelberg: Carl Winter’s Universitätsbuchhandlung.
Fischer, E.G.; Biot. M. 1827: Elements of Natural Philosophy. Boston: Hilliard, Gray, Little, Wilkins, s. 187. Dostęp online: https://books.google.pl/books?id=5rALAAAAYAAJ&pg=PA187.
Franklin, B. 1751: Experiments and Observations on Electricity Made at Philadelphia in America. London: David Henry, s. 77. Dostęp online: https://books.google.pl/books?id=DLOl8xz9xHYC&pg=PA77.
Ganot, A. 1860: Wykład początków fizyki doświadczalnej i stosowanej oraz meteorologii, przekład S. Przystański. Warszawa: nakładem księgarni J. Błaszkowskiego, s. 634.
Gaukroger, S. 2010: The Collapse of Mechanism and the Rise of Sensibility: Science and the Shaping of Modernity, 1680–1760. Oxford: Oxford University Press, s. 342.
Geiger, H.; Scheel, K. (ed.) 1926: Handbuch der Physik, Band I, Geschichte der Physik Vorlesungstechnik. Berlin: Verlag von Julius Springer , ss. 50–51. Dostęp online: https://books.google.pl/books?id=1LCfBwAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f=false.
Gelder, G. 1905: Éléments de sciences physiques avec leurs applications à l’agriculture, à l’industrie et à l’hygiène... Paris: Fernand Nathan, s. 154. Dostęp online: https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k55466378.
Gerland, E. 1913: Geschichte der Physik von den ältesten Zeiten bis zum Ausgange des achtzehnten Jahrhunderts. München und Berlin: Verlag von R. Oldenbourg, ss. 696–699. Dostęp online: http://dlibra.bibliotekaelblaska.pl/dlibra/docmetadata?id=43327&from=&dirids=1&ver_id=&lp=1&QI= .
Gralath, D. 1747: Nachricht von einigen Electrischen Versuchen, erster theil. [W:] Versuche und Abhandlungen der Naturforschende Gesellschaft in Danzig. Danzig: Schreiber, Tab. VI. Dostęp online: https://books.google.pl/books?id=JEnGG9_KEaEC&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f=false.
Gralath, D. 1754: Geschichte der Elektricität, zweyter theil. [W:] Versuche und Abhandlungen der Naturforschende Gesellschaft in Danzig. Danzig und Leipzig: Lantischens Buchhandlung, ss. 406, 433. Dostęp online: https://books.google.pl/books?id=62NUAAAAYAAJ&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f=false.
Graves, D. 1996: Scientists of Faith: Forty-eight Biographies of Historic Scientists and Their Christian Faith. Grand Rapids, Michigan: Kregel Resources, ss. 78–79. Dostęp online: https://books.google.pl/books?id=fG67wHDeb40C&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f=false.
Gregersen, E. 2011: The Britannica Guide to Electricity and Magnetism. New York: Rosen Publishing Group, ss. xii–xiii, 6.
Greiner, W. 2012: Classical Electrodynamics. New York – Berlin – Heidelberg… [etc.]: Springer, s. 510.
Grotowski, M. i inni 1931: Dzieje rozwoju fizyki w zarysach, tom 2, Elektryczność i magnetyzm,optyka, budowa materii. Warszawa: nakładem redakcji “Mathesis Polskiej”, s. 15.
Guillemin, A. 1872: The forces of nature: A Popular Introduction to the Study of Physical Phenomena. London: MacMillan & Co., s. 567. Dostęp online: https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=nyp.33433087548537;view=1up;seq=17.
Haüy, R.J. 1806: Traktat początkowy fizyki, t. 1, przekład A. Korzeniewski. Wilno: Księgarnia Józefa Zawadzkiego, ss. 286–287. Dostęp online: http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra/doccontent?id=271938.
Haven, K.F. 2006: 100 Greatest Science Inventions of All Time. Westport, Connecticut –London: Libraries Unlimited, s. 87. Dostęp online: https://books.google.pl/books?id=0gBwjLTUzEMC&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f=false.
Hawks, E. 1939: Książka o elektryczności, przekład A. Kojrański. Warszawa: Gebethner i Wolff, ss. 11–12. Dostęp online: http://delibra.bg.polsl.pl/dlibra/doccontent?id=25118.
Heilbron, J.L. 1979: Electricity in the 17th & 18th Centuries: A Study of Early Modern Physics. Berkeley – Los Angeles – London: University of California Press, ss. 309–314. Dostęp online: https://books.google.pl/books?id=UlTLRUn1sy8C&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f=false.
Highton, E. 1852: The Electric Telegraph: Its History and Progress. London: John Weale, s. 10. Dostęp online: https://archive.org/details/electrictelegra00highgoog.
Holtzhausen, K.; Vosloo, W. 2008: High Voltage Engineering. Practice and Theory. Stellenbosch: University of Stellenbosch, s. 1. Dostęp online: http://www.dbc.wroc.pl/dlibra/docmetadata?id=3458&dirds=1&tab=1.
Home, R.W. 2015: Aepinus’s Essay on the Theory of Electricity and Magnetism. Princeton, New Jersey: Princeton University Press, s. 71.
Hoppe, E. 1884: Geschichte der Elektrizität. Leipzig: Johann Ambrosius Barth, ss. 18–21. Dostęp online: https://archive.org/details/geschichtederel02hoppgoog.
Houston, E. . 1905: Electricity in every-day life, vol. 1. New York: P.F. Colier & Son, ss. 71–73. Dostęp online: https://archive.org/details/electricityinev05housgoog.
Hutton, Ch. 1795: A Mathematical and Philosophical Dictionary: Containing an Explanation of the Terms, and an Account of the Several Subjects, Comprized Under the Heads Mathematics, Astronomy, and Philosophy Both Natural and Experimental, vol. 2. London: printed for J. Johnson, s. 23. Dostęp online: https://books.google.pl/books?id=Nn9RAAAAYAAJ&pg=PA23.
Isensee, E. 1842: Die Geschichte der Medicin. Berlin: Liebman & Comp., s. 51. Dostęp online: https://books.google.pl/books?id=u0xJAAAAYAAJ&printsec=frontcover&hl=de#v=onepage&q&f=false.
Janardhan, V.; Fesmire, B. 2011: Energy Explained, vol. 1. Conventional Energy and Alternative. Plymouth: Rowman & Littlefield Publishers, s. 140.
Jewold, W. 1904: Dzieje elektryczności, przekład H. Wernic. Warszawa: nakładem “Ziarna”, s. 16. Dostęp online: https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/23163/edition/20636/content.
Jordan, K.F. 1898: Grundriss der Physik nach dem neuesten Stande der Wissenschaft. Berlin: Verlag von Julius Springer, s. 200. Dostęp online: https://books.google.pl/books?id=5v-oBgAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f=false.
Keithley, J.F. 1999: The Story of Electrical and Magnetic Measurements: From 500 BC to the 1940s. New York: IEEE Press, ss. 21–23. Dostęp online: https://books.google.pl/books?id=uwgNAtqSHuQC&pg=PA21.
Krehl, P. 2009: History of Shock Waves, Explosions and Impact: A Chronological and Biographical Reference. Berlin – Heidelberg: Springer-Verlag, s. 241. Dostęp online: https://books.google.pl/books?redir_esc=y&hl=pl&id=PmuqCHDC3pwC&pg=PA241.
Krzyżanowski, J.K. 1825: Wykład fizyki do użytku szkół wojewódzkich zastosowany. Warszawa: nakład autora, s. 380.
Langlois, P. 2005: Sur la route de l’électricité, t.1. Le magnétisme des aimants et l’électricité statique. Sainte-Foy, Québec: Éditions MultiMondes, s. 66.
Lardner, D. 1842: Courses of Lectures: Delivered by Dionysius Lardner, LL.D., on the Sun, Comets, the Fixed Stars, Electricity, Light and Sound, Steam Navigation, &c, &c. New York: Greeley & McElrath, s. 5. Dostęp online: https://books.google.bf/books?id=hoEEAAAAMAAJ&pg=PA5.
Mangin, A. 1863: Le feu du ciel. Histoire de l’électricité et de ses principales applications. Tours: A. Mame, ss. 42–43. Dostęp online: https://books.google.pl/books?id=BEFWAAAAcAAJ&pg=PA42.
Markiewicz 1819: Początki fizyki z kursu téy nauki dawanéy w Uniwersytecie Krakowskim wyjęte. Kraków: w Drukarni Akademickiéy, s. 157. Dostęp online: http://bbc.mbp.org.pl/dlibra/docmetadata?id=11690&from=pubindex&dirids=4&lp=1064.
McKenzie, A.E.E. 1961: Magnetism and Electricity. Cambridge: Cambridge University Press, s. 350.
Mottelay, P.F. 1922: Bibliographical history of electricity and Magnetism chronologically arranged. London: Charles Griffin & Co., ss. 173–174. Dostęp online: https://archive.org/details/bibliographicalh033138mbp.
[N.N.1] 1823: The Encyclopædia Britannica or Dictionary of Arts, Sciences, and Miscellaneous Literature, hasło: „Electricity”, tom 7, sixth edition. Edinburgh: A. Constable, s. 673.
[N.N.2] 1842: The Encyclopædia Britannica or Dictionary of Arts, Sciences, and General Literature, hasło: „Electricity”, tom 8, seventh edition. Edinburgh: Adam and Charles Black, s. 568.
[N.N.3] 1990: Encyklopedia odkryć i wynalazków, hasło: „Elektrostatyczne zjawiska”. Warszawa: Wiedza Powszechna, s. 79.
[N.N.4] 2001: Wielka encyklopedia PWN, hasło: Butelka Lejdejska, tom 5. Warszawa: PWN, s. 85.
[N.N.5] 2002: Fizyka z astronomią, hasło: Butelka lejdejska. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, s. 95.
[N.N.6] 2008: Glencoe Science: Electricity and Magnetism. New York – Columbus –Woodland Hills – Peoria: McGraw-Hill Education, s. 3.
Natarajan, R. 2005: Power System Capacitors. Boca Raton – London – New York –Singapore : CRC Press, s. 3. Dostęp online: https://www.crcpress.com/Power-System-Capacitors/Natarajan/p/book/9781574447101#googlePreviewContainer.
Noad, H.M. 1859: A manual of Electricity: including Galvanism, Magnetism, Diamagnetism, Electro-Dynamics, Magneto-Electricity, and the Electric Telegraph, fourth edition. London: Lockwood & Co., s. 111. Dostęp online: https://archive.org/details/manualofelectric12noadrich.
Nollet, J.-A. 1751: Sur quelques nouveaux phénomènes d’électricité. [W:] Histoire de l’Académie Royale des Sciences: Année M. DCCXLVI: Avec les Mémoires de Mathématique et de Physique, pour la même Année: Tirés des Registres de cette Académie. Paris: Impriemerie Royale, ss. 1–23. Dostęp online: https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k35444/f8.image.
Nollet, J.-A. 1753: Lettres sur l’électricité. Paris : H.-L. Guérinet et L.-F. Delatour, s. 108. Dostęp online: https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k1041479b.image.
O’Reilly, M.F.; Walsh, J. 1909: Makers of Electricity. New York: Fordham University Press, ss. 86–87. Dostęp online: https://books.google.pl/books?id=cplRDwAAQBAJ&pg=PA86.
Osiński, J.H. 1803: Fizyka Józefa Hermana Osińskiego przerobiona i naynowszemi odkryciami pomnożona przez Jana Bystrzyckiego, t. 2. Warszawa: Drukarnia XX. Piiarów, s. 343. Dostęp online: http://bc.wbp.lodz.pl/dlibra/doccontent?id=12208.
Petersen, J.K. (ed.) 2002: The Telecommunications Illustrated Dictionary. Second edition. Boca Raton – London – New York – Washington, D.C.: CRC Press.
Poggendorff, J.Ch. 1863: Biographisch-literarische Handwörterbuch zur Geschichte der exacten Wissenschaften, Erster Band, A–L. Leipzig: Verlag von Johann Ambrosius Barth, s. 1271. Dostęp online: https://books.google.pl/books?id=Ohv7-oEiD9QC&pg=PA80; https://books.google.pl/books/download/Biographisch_Literarisches_Handw%C3%B6rterbu.pdf?id=Ohv7-oEiD9QC&hl=pl&output=pdf.
Porter, G. 1878: Magnetism & electricity for schools and science classes. Reprint. United States: Palala Press, 2016, s. 29.
Pouillet, M. 1854: Zasady fizyki i meteorologii przystępnie dla ogółu wyłożone, przekład A. Bar. Warszawa: Michał Frühling, s. 204.
Poyser, A.W. 1889: Magnetism and electricity. London: Longmans, Green, and Co., s. 131. Dostęp online: https://archive.org/details/magnetismelectri00poysuoft.
Priestley, J. 1769: The History and Present State of Electricity with Original Experiments, Second Edition. London: Printed for J. Dodsley in Pall-Mall, J. Johnson and J. Payne… [etc.], ss. 80–84. Dostęp online: https://books.google.pl/books?id=2hfWAAAAMAAJ&printsec=frontcover&hl=pl&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false.
Priestley, J. 1771: Histoire de l’électricité, t. 1. Paris: Chez Hérissant le fils, ss. 150–151. Dostęp online: https://play.google.com/books/reader?id=6tgPAAAAQAAJ&hl=en&pg=GBS.PR3.
Privat-Deschanel, A. 1869: Traité élémentaire de physique. Paris: L. Hachette et cie., s. 582. Dostęp online: https://books.google.pl/books?id=HFhDAAAAIAAJ&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f=false.
Quackenbos, G.P. 1870: A natural philosophy: embracing the most recent discoveries in the various branches of physics. New York: D. Appleton and Company, s. 299. Dostęp online: https://archive.org/details/anaturalphiloso08quacgoog.
Radwański, A. 1837: Zasady fizyki doświadczalnéj. Warszawa: Drukarnia Piasta, s. 615.
Robin, H. 2013: Die wissenschaftliche Illustration: Von der Höhlenmalerei zur Computergraphik. Basel: Birkhäuser Basel, s. 114 (oryg. The Scientific Image: From Cave to Computer, New York, 1992).
Roget, P.M. 1832: Electricity, Galvanism, Magnetism, and Electro-Magnetism. London: Robert Baldwin, s. 34. Dostęp online: https://archive.org/details/bub_gb_AkL2HMis26cC.
Ronalds, R. 1880: Catalogue of Books and Papers Relating to Electricity, Magnetism, the Electric Telegraph, etc. London: E. & F. N. Spon, ss. 120, 268.
Ruestow, E.G. 1973: Physics at Seventeenth and Eighteenth-Century Leiden: Philosophy and the New Science in the University. Hague: Martinus Nijhoff, s. 33.
Sawicki, J. 2018: Ewald Georg Kleist – Wielki odkrywca z małego miasta – Kamień Pomorski 1745. Warszawa: Instytut Historii Nauki PAN, Stowarzyszenie Elektryków Polskich, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie.
Sarode, R.T. 2007: College Physics 2. New Delhi: Himalaya Publishing House, s. 209.
Scheidt, F. 1786: O elektryczności uważaney w ciałach ziemskich i atmosferze. Kraków: Drukarnia Szkoły Główney Koronney, s. 12–14. Dostęp online: http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=101155.
Schiffer, M.B. 2006: Draw the Lightning Down: Benjamin Franklin and Electrical Technology in the Age of Enlightenment. Berkeley – Los Angeles – London: University of California Press, s. 46.
Schinz, S. 1776: Specimen physicum de electricitate. Turici: Ex officina Gessneriana, ss. 10–11.
Schreier, W. 1988: Geschichte der Physik: Ein Abriss. Berlin: VEB Deutscher Verlag der Wissenschaften, ss. 202–203.
Stubielewicz, S. 1816: Zbiór krótki początków fizyki. Wilno: Alexander Żółkowski, Drukarnia XX. Pijarów, ss. 154–157. Dostęp online: https://fbc.pionier.net.pl/details/nnf2684.
Thompson, S. 1885: Elektryczność i magnetyzm, przekład J.J. Boguski. Warszawa: Księgarnia Teodora Paprockiego, s. 63.
Thompson, S. 1906: Elementary Lessons in Electricity and Magnetism. Chicago: Thompson & Thomas, s. 58. Dostęp online: https://archive.org/details/elementarylesso00thom.
Trembley, A. 1746: Part of a Letter from Mr. Trembley, F.R.S. to Martin Folkes, Esq; Pres. R.S. concerning the Light Caused by Quicksilver Shaken in a Glass Tube, Proceeding from Electricity. Philosophical Transactions of the Royal Society 44, London, ss. 58–60. Dostęp online: http://rstl.royalsocietypublishing.org/content/44/478/58.full.pdf+html.
Trzciński, A. 1788: Fizyka Jana Polikarpa Erxlebena. Kraków: Drukarnia Szkoły Głównej Koronnej. Dostęp online: https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/504957/edition/479087/content.
Tyndall, J. 1870: Notes of a course of seven lectures on Electrical Phenomena and Theories. London: Longmans, Green, and Co., s. 16. Dostęp online: https://archive.org/details/notesofcourseofs00tyndrich.
Urbański, W. 1867: Fizyka umiejętna ze stanowiska najnowszych poglądów i odkryć metodycznie wyłożona, t. 2. Warszawa: S. Orgelbrand, s. 76. Dostęp online: http://hint.org.pl/hid=AM030.
Wagh, S.M.; Deshpande, D.A. 2013: Essentials of Physics, vol. 2. New Delhi: PHI Learning, s. 266. Dostęp online: https://books.google.pl/books?id=-DmfVjBUPksC&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f=false.
Whittaker, E.T. 1910: A history of the theories of aether and electricity: from the age of Descartes to the close of the nineteenth century. London: Longmans, Green, and Co., Dublin: Hodges, Figgis & Co., s. 41. Dostęp online: https://archive.org/details/historyoftheorie00whitrich.
Windelspecht, M. 2003: Groundbreaking Scientific Experiments, Inventions, and Discoveries of the 19th Century. Westport, Connecticut – London: Greenwood Press, s. 56.
Winkler, J.H. 1745: Die Eigenschaften der elektrischen Materie. Leipzig: Verlegts Bernhard Christoph Breitkopf. Dostęp online: https://books.google.pl/books?id=sHM5AAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f=false.
Wiktorowicz, B.A. 2010: Kurs obshcheĭ fizyki dlia prirodopol’zovateleĭ. Petersburg: BXW- Petersburg, s. 22. Dostęp online: https://books.google.pl/books?id=y3O9mTLbirkC&pg=PA22.
Witkowski, A. 1912: Zasady fizyki, tom 3. Elektryczność i magnetyzm. Warszawa: Księgarnia E. Wendego i s-ki, s. 17. Dostęp online: https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/83007/edition/84791/content.
Wolf, A. 1938: A History of Science, Technology and Philosophy in the Eighteenth Century, vol. 1. London: Harper, cit.: 2d. Ed. Rev. by D. Mckie, 1952, London: Allen & Unwin, ss. 221–225.
Wolski, J. 1817: Fizyka stosownie do teraźniéyszego stanu wiadomości krótko zebrana. Warszawa: Drukiem Zawadzkiego i Węckiego, ss. 228, 234. Dostęp online: http://bcpw.bg.pw.edu.pl/dlibra/doccontent?id=2444.
Zitzewitz, P.W. 2011: The Handy Physics Answer Book. Canton, Michigan: Visible Ink Press, s. 237.
Żochowski, J. 1842: Fizyka, t. 2. Warszawa: S. Przystański, s. 106.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2018 Jerzy Sawicki

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.