Doświadczenia fizyczne Nayiaśnieyszemu PANU… okazywane roku 1793. w Grodnie przez JXX Dominikanów Konwentu tamecznego Analiza tekstu
DOI:
https://doi.org/10.4467/23921749SHS.16.006.6149Słowa kluczowe:
Grodno, dominikanie, Stanisław August Poniatowski, XVIII wiek, pokazy (doświadczenia) fizyczne, gabinety fizyczne, wyposażenie szkółAbstrakt
W okresie od czerwca do listopada 1793 r. w Grodnie (obecnie Białoruś), z udziałem króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, obradował ostatni Sejm I Rzeczypospolitej, podczas którego zatwierdzono II rozbiór Polski. Na dni wolne od sesji sejmowych dominikanie grodzieńscy przygotowali dla monarchy cykl 18 spotkań w gabinecie fizycznym szkoły gimnazjalnej prowadzonej przez zakon. Tematyka i przebieg spotkań opisana została w 2. numerze (1794) Pisma Peryodycznego Korrespondenta w formie raportu z dzienną datacją każdego spotkania.
Główna tematyka prowadzonych doświadczeń dotyczyła dwóch dziedzin fizyki eksperymentalnej: elektryczności oraz praw i własności gazów. Mocno zaakcentowane zostały również aspekty praktycznego wykorzystania prezentowanych zjawisk i przedmiotów.
Raport jest źródłem wiedzy o zasobach gabinetu fizycznego gimnazjum dominikanów. Stanowi także przyczynek do badań nad mecenatem naukowym Stanisława Augusta.
W konwencji raportu (uwzględniając daty dzienne) skomponowano także niniejszy artykuł. Eksperymenty przedstawiono w szerszym kontekście naukowym. W celu ukazania uwarunkowań historycznych zacytowano fragmenty diariusza sejmowego.
Niniejsza analiza jest pierwszą tego typu w literaturze przedmiotu.
Biogram autora
Ewa Wyka - Instytut Historii Nauki im. L. i A. Birkenmajerów PAN
Bibliografia
Alcott, Alfred Upton 1889/2014: The Modern Compendium of Miniature Automata. Melbourne, Australia: The Lycette Bros & Transience. Publikacja dostępna online: http://www.lycettebros.com/automata/ (dostęp: 31.08.2016).
Brande, William Thomas 1845: Burning Glasses and Burning-Mirrors. [W:] W. T. Brande, Dictionary of Science, Literature and Art. New York: Harper & Brothers, ss. 174–175. Publikacja dostępna online: https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=uva.x030759011 (dostęp: 03.09.2016).
Chapman, Allan 1998: Nocturnal. [In:] Robert Bud, Deborah Warner (eds.), Instruments of Science, A Historical Encyclopedia. USA: Routledge (“Garland encyclopedias in the history of science” vol. 2; „Garland reference library of social sciences”, vol. 936), ss. 414–416.
Clifton, Gloria 1995: Directory of British Scientific Instruments Makers 1550–1851. London: The National Maritime Museum.
Daszkiewicz, Piotr 1998: Dokumenty dotyczące daru Stanisława Augusta Poniatowskiego dla paryskiego Gabinetu Przyrodniczego. Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 3–4/1998, ss. 111–117.
Dyaryusz Seymu 1793 roku w Grodnie agitującego się 1998: Sejm grodzieński 1793. Wydał, wstępem i przypisami opatrzył Henryk Olszewski. Copyright 1998 by Biblioteka Kórnicka PAN and Centrum Elektronicznych Tekstów Humanistycznych. Publikacja dostępna online: http://www.bkpan.poznan.pl/biblioteka/ELITY/SEJM1793/wstep.htm (dostęp: 31.08.2016).
Elliot, John 1781: An Account of the Nature and Medicinal Virtues of the Principal Mineral Waters of Great Britain and Ireland and Those Most in Repute on the Continent. London. Publikacja dostępna online: https://books.google.pl/books?id=7508AAAAcAAJ&pg=PA65 (dostęp: 31.08.2016)
Franklin, Benjamin 1751: Experiments and Observations on Electricity. London.
Fierz-Dawid, Hans Eduard 1958: Historia rozwoju chemii. Warszawa. Tłumaczenie Józef Sawlewicz.
Ganot, Adolphe 1865: Wykład początków fizyki doświadczalnéj i stosowanéj oraz meteorologii zakończony licznym zbiorem zagadnień i ozdobiony 620 drzeworytami w tekście, tłumaczenie. Warszawa: Księgarnia J. Błaszkowskiego (w Drukarni J. Jaworskiego). Wyd. II. Akademicka Biblioteka Cyfrowa AGH. Publikacja dostępna online: http://winntbg.bg.agh.edu.pl/skrypty2/0192/ (dostęp: 31.08.2016).
Giunta, Carla (ed.) 2002: “Oxygen, an Element in Air: Joseph Priestley” (z komentarzem do dzieła Priestleya). Chapter 4 in: Carla Giunta (ed.) 2002, Elements and Atoms: Case Studies in the Development of Chemistry. Compiled by Carla Giunta. Publikacja dostępna online: http://web.lemoyne.edu/giunta/EA/PRIESTLEYann.HTML (dostęp: 31.08.2016).
Giżycki (Wołyniak, Jan Marek) 1885: Spis szkół w Grodzieńskiej guberni na początku XIX wieku. Poznań. Publikacja dostępna online: Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa; http://kpbc.ukw.edu.pl/dlibra/plain-content?id=79121 (dostęp: 31.08.2016).
Golinski, Jan 1999: Science as Public Culture: Chemistry and Enlightenment in Britain, 1760–1820. New York (USA), Oakleigh (Australia): Cambrige University Press.
Gordziejew, Jerzy 2002: Socjotopografia Grodna w XVIII wieku. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek. ISBN: 83-7322-140-9.
Hackmann, Willam 1978: Electricity from Glass: The History of the Frictional Electrical Machine, 1600–1850. Alphen aan den Rijn –The Netherlands: Sijthoff & Noordhoff.
Hales, Stephen 1727: Vegetable Staticks, Vol. 1. London.
Heilbron, John L. 1979: Electricity in the 17th and 18th Centuries: A Study of Early Modern Physics. Berkeley, Los Angeles, London: University of California Press.
Hutton, Charles 1815: Burning Glass, or Burning-Mirror. [W:] C. Hutton, A Philosophical and Mathematical Dictionary. London: Printed For The Author; F. C. and J. Rivington; J. Cuthell; Law and Whittaker; Longman, Hurst, Rees, Orme, and Brown; Cadell and Davies; J. Mavvman; Black, Parry, and Co; Baldwin, Cradock and Joy; J. Booker; G. and S. Robinson; T. Hamilton; Walker and Edwards J. John Robinson; B. Reynolds; and Simpkin and Marshall, vol. I. 1815, ss. 256–258. Publikacja dostępna online: https://archive.org/download/philosophicalmat01hutt/philosophicalmat01hutt.pdf (dostęp: 03.09.2016).
Jodkowski, Józef 1924: Gimnazjum po-dominikańskie w Grodnie. Grodno: Muzeum Państwowe w Grodnie. Publikacja dostępna online: Podlaska Biblioteka Cyfrowa; http://pbc.biaman.pl/dlibra/docmetadata?id=22973 (dostęp:31.08.2016).
Kawiorski, Stanisław 2015: „Korespondent Krajowy i Zagraniczny” z roku 1793: najstarsze czasopismo w zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Rzeszowskiego. Podkarpackie Studia Biblioteczne 4 (2015). Publikacja dostępna online: http://psb.ur.edu.pl/sites/default/files/pdf/korespondent_krajowy_i_zagraniczny.pdf (dostęp: 31.08.2016).
Klimka, Libertas 2007: Saulës laikrodžiai Lietuvoje. Vilnius: Versus aureus.
Von Knaus, Friedrich 1780: Selbstschreibende Wundermaschinen,auch mehr andere Kunst- und Meisterstücke. Wien. Przedmowa Pater Marianus. Publikacja dostępna online: http://dx.doi.org/10.3931/e-rara-12486; http://www.e-rara.ch/download/pdf/3897686 (dostęp: 31.08.2016).
Konwent Dominikanów w Grodnie 1794: Doświadczenia fizyczne Nayiaśniejszemu PANU i wielu przytomnym pierwszym osobom okazywane roku 1973. w Grodnie przez JXX Dominikanów Konwentu tamecznego. Pismo Peryodyczne Korrespondenta nr 2 z dnia 9 stycznia 1794, ss. 35–42. Publikacja dostępna online (częściowo uszkodzona): e-Biblioteka Uniwersytetu w Warszawie; http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=56767 (dostęp: 31.08.2016).
Von Kurzel-Runtscheiner, Erich 1938: Zwei Meister der Kunstmechanik am Hof der Kaiserin Maria Theresia: Ludwig Knaus und Friedrich von Knaus. Ein technikgeschichtliches Kulturbild. Blätter für geschichte der technik 5. Wien: Springer: Schriftleitung K. Holey, ss. 21–41.
Lavoisier, Antoine (1789)/2001: Traktat Podstawowy Chemii przedstawiony w nowym układzie i na podstawie nowoczesnych odkryć z ilustracjami przez p. Lavoisiera członka Akademii, Towarzystwa Lekarskiego. Towarzystw Rolniczych Paryża i Orleanu, Towarzystwa Londyńskiego, Instytutu Bolońskiego, Szwajcarskiego Towarzystwa w Bazylei, Towarzystw w Filadelfii, Harlemie, Manchesterze, Padwie i td. Tłumaczenie Roman Mierzecki. Analecta 10, z. 1, ss. 7–122. Publikacja dostępna online: Kolekcja Cyfrowa Bazhum; http://bazhum.muzhp.pl/media//files/Analecta_studia_i_materialy_z_dziejow_nauki/Analecta_studia_i_materialy_z_dziejow_nauki-r2001-t10-n1_(19)/Analecta_studia_i_materialy_z_dziejow_nauki-r2001-t10-n1_(19)-s7-122/Analecta_studia_i_materialy_z_dziejow_nauki-r2001-t10-n1_(19)-s7-122.pdf (dostęp: 03.09.2016).
Mierzecki, Roman 2008: Ciepło: Pierwiastek czy ruch. Teorie na temat ciepła na przełomie wieków XVIII i XIX. Chemia, Dydaktyka, Ekologia, Metrologia 13(1–2), ss. 55–59. Publikacja dostępna online: http://tchie.uni.opole.pl/freeCDEM/CDEM08/Mierzecki_CDEM13(1-2).pdf (dostęp: 03.09.2016).
Miławicki, Marek 2012: Inwentarze i spisy bibliotek klasztorów dominikańskich skasowanych w guberniach zachodnich Cesarstwa Rosyjskiego w XIX w. Stan źródeł i miejsca ich przechowywania. Hereditas Monasteriorum 1, ss. 141–172. Publikacja dostępna online: http://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight-04f24492-57e3-4d40-8ff5-3050403d7df2 (dostęp: 31.08.2016).
Miławicki, Marek 2014: Dominikanie na kresach wschodnich Rzeczypospolitej Obojga Narodów (teren dzisiejszej Białorusi). Folia Historica Cracoviensia 20, ss. 95–153. Publikacja dostępna online: http://czasopisma.upjp2.edu.pl/foliahistoricacracoviensia/article/view/651/574 (dostęp: 03.09.2016).
Monticello.org 2010: Polygraph. Publikacja dostępna online: https://www.monticello.org/site/house-and-gardens/polygraph (dostęp: 31.08.2016).
Nooth, John Mervin 1775: The Description of an Apparatus for impregnating Water for fixed Air; and of the Manner of conducting that Process. Philosophical Transactions 65, ss. 59–66 (1 January 1775). The Royal Society Publishing. Publikacja dostępna online: http://rstl.royalsocietypublishing.org/content/65/59.full.pdf+html (dostęp: 03.09.2016).
Osiński, Józef Herman 1777: Fizyka doświadczeniami potwierdzona przez [...] Scholarum Piarum w Collegium Nobilium filozofii i matematyki professora krotko zebrana. Warszawa w Drukarni J.K. Mci i Rzplitey u XX. Schol. Piar. Publikacja dostępna online: Dolnośląska Biblioteka Cyfrowa; http://www.dbc.wroc.pl/dlibra/doccontent?id=3296 (dostęp: 31.08.2016).
Osiński, Józef Herman 1802: Dyssertacya o wzroście nauk fizycznych w drugiey połowie wieku osiemnastego. Roczniki Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk I, ss. 105–148. Publikacja dostępna online: e-Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego; http://ebuw.uw.edu.pl/Content/16071/(dostęp: 31.08.2016).
Pietrzkiewicz, Iwona 2013: Rękopiśmienna spuścizna Faustyna Ciecierskiego jako źródło do dziejów spuścizny intelektualnej dominikanów prowincji litewskiej początku XIX wieku. Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis | Studia ad Bibliothecarum Scientiam Pertinentia 11, ss. 103–123. Publikacja dostępna online: http://sbsp.up.krakow.pl/article/view/1364/pdf (dostęp: 31.08.2016).
Priestley, Joseph 1772: Impregnating Water with Fixed Air. In order to communicate to it the peculiar Spirit and Virtues of Pyrmont Water, And other Mineral Waters of a similar Nature. London: Printed for J. Johnson, No. 72, in St. Pauls Church-Yard. Publikacja dostępna online: http://www.truetex.com/priestley-1772-impregnating_water_with_fixed_air.pdf (dostęp: 30.08.2016).
Priestley, Joseph 1787: Nauka o napuszczaniu wody powietrzem kwaskowem w trzech częściach zamknięta. Z dzieł oryginalnych sławnego Prystleia Towarzysza Zgromadzenia Królewskiego Umiejętności w Londynie wyięta. Przydatkiem [...] opisuiącym sposoby prostsze naśladowania wód mineralnych [...] powiększona [...]. Kraków: Ignacy Grebel. Publikacja dostępna online: Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa; http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/doccontent?id=315889 (dostęp: 31.08.2016).
Riskin, Jessica (red.) 2007: Genesis Redux: Essays in the History and Philosophy of Artificial Life. Chicago, IL USA, London, UK: University of Chicago Press. Publikacja dostępna online: https://books.google.pl/books?id=ZuzVI-LLM5AC (dostęp:31.08.2016).
Roland, Charles G. 2003: Nooth, John Mervin. Dictionary of Canadian Biography, vol. 6. University of Toronto / Université Laval. Publikacja dostępna online: http://www.biographi.ca/en/bio/nooth_john_mervin_6E.html (dostęp: 31.08.2016).
Scheidt, Franciszek 1786: O Elektryczności Uważaney W Ciałach Ziemskich i Atmosferze. Kraków: Drukarnia Szkoły Główney Koronney. Publikacja dostępna online: e-Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego; http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=101155 (dostęp: 03.09.2016).
Śniadecki, Jędrzej 1800: Początki chemii. Stosownie do teraźniejszego tey umiejętności stanu, dla pożytku uczniów i słuchaczów ułożone y za wzór lekcyi akademickich służyć maiące. T. 1–2. Wilno: Drukarnia Akademicka. Publikacja dostępna online: Dolnośląska Biblioteka Cyfrowa; http://www.dbc.wroc.pl/Content/22855/index.djvu (dostęp: 31.08.2016).
Śniadecki, Jędrzej 1817: Początki chemii dla użycia słuchaczów przy Imperatorskim Wileńskim Uniwersytecie. Tom 1 (1816), tom 2 (1817) (wyd. 3 powiększone i popr.). Wilno, J. Zawadzki. Warszawa: Księgarnia Zawadzki i Węcki. Publikacja (t. 2) dostępna online: Bialska Biblioteka Cyfrowa; http://bbc.mbp.org.pl/dlibra/docmetadata?id=9082 (dostęp: 31.08.2016).
Stephenson, Bruce; Bolt, Marvin; Friedman, Anna Felicity 2000: The Universe Unveiled. Instruments and Images through History. Chicago: Adler Planetarium & Astronomy Museum; Cambridge, United Kingdom: Cambridge University Press. ISBN 052179143.
Szczepaniec-Cięciak, Elżbieta 2000: Wprowadzenie. [W:] E. Szczepaniec-Cięciak (red.), Złota Księga Wydziału Chemii, t. I. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. ISBN 83-233-1304-0, ss. 17–24.
hr Tyszkiewicz, Eustachy 1878: Króla Stanisława Augusta ostatni pobyt w Grodnie. Publikacja dostępna online: Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa; http://www.kpbc.ukw.edu.pl/dlibra/plain-content?id=79795 (dostęp: 31.08.2016).
Urwanowicz, Jerzy; Woltanowski, Andrzej 1992: Grodno w XVIII w.: Miasto i ludność. [W:] Ewa Dubas-Urwanowicz, Jerzy Urwanowicz (red.), Miasto–Region–Społeczeństwo. Studia ofiarowane Profesorowi Andrzejowi Wyrobiskowi w sześćdziesiątą rocznicę Jego urodzin. Białystok: Dział Wydawnictw Filii Uniwersytetu Warszawskiego. ISBN 83-901668-7-9.
Urwanowicz, Jerzy; Woltanowski, Andrzej (red.) 1997: Grodno w XVIII w.: miasto i ludność (na tle trendów rozwojowych od średniowiecza do 1939 r.). Białystok: Instytut Historii Filii Uniw. Warszawskiego. ISBN 83-901668-7-9.
Wikiźródła 2010: Akt abdykacji Stanisława Augusta Poniatowskiego. Publikacja dostępna online: https://pl.wikisource.org/wiki/Akt_abdykacji_Stanis%C5%82awa_Augusta_Poniatowskiego (dostęp: 31.08.2016).
Wyka, Ewa 2015: …Ciekawym wiedzieć i widzieć… skutki czyli dzieje i znaczenie kolekcji przyrządów naukowych Stanisława Augusta. Kraków: Księgarnia Akademicka. ISBN 978-83-7638-489-4.
Wrzosek, Adam 1910: Jędrzej Śniadecki. Życiorys i rozbiór pism. Tom. 1, Kraków: Akademia Umiejętności. Publikacja dostępna online: Repozytorium Cyfrowe Instytutów Naukowych; http://rcin.org.pl/dlibra/docmetadata?id=31621 (dostęp ograniczony).
Żywirska, Maria 1978: Ostatnie lata życia króla Stanisława Augusta. Warszawa: PIW.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2016 Ewa Wyka
Praca jest udostępniana na licencji Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 3.0 Unported License.
