Ukraińskie zapożyczenie kołtun w polskiej terminologii medycznej
DOI:
https://doi.org/10.4467/2543702XSHS.24.011.19584Słowa kluczowe:
historia języka polskiego, polska terminologia medyczna, leksem kołtun w polskiej terminologii medycznejAbstrakt
Kołtun jako zjawisko medyczne oraz językowo-kulturowe był już przedmiotem wielu publikacji. Niniejszy artykuł dotyczy dotąd nieopisanego aspektu w rozwoju tego leksemu, tzn. jego obecności w polskiej terminologii medycznej, zwłaszcza w XIX i na początku XX wieku.
Kołtun, wyraz zapożyczony w XVI stuleciu z języka ukraińskiego w znaczeniu choroby, od razu uzyskał status terminu medycznego. Jest przykładem wyrazu, który z powodów pozajęzykowych (z oficjalnej medycyny zniknęła taka jednostka chorobowa) ostatecznie traci rangę naukowego terminu. Dzięki analizie materiałów z różnych słowników (głównie medycznych) oraz z literatury medycznej, okazało się również, że rangę terminu naukowego kołtun traci znacznie później (1. połowa XX wieku) niż kołtun przestaje być przez naukowe środowisko traktowany jako jednostka chorobowa lub objaw chorobowy (2. połowa XIX wieku).
Bibliografia
Arct, Michał [1925]: Słownik ilustrowany języka polskiego. Wyd. 2. Warszawa: M. Arct.
Arct, Michał [1929]: Słownik ilustrowany języka polskiego. Wyd. 3, t. 1. Warszawa: M. Arct.
Arct, Michał 1957: Podręczny słownik języka polskiego. Przedruk fotooffsetowy na podstawie wydania M. Arcta z 1939 r. Warszawa: Wiedza Powszechna.
Balowski, Mieczysław 2005: Zachod¬nio- i wschodniosłowiańskie pożyczki leksykalne w języku Adama Mickiewicza. Ostrava: Ostravská univerzita; Šenov u Ostravy: „Tilia”.
Bańkowski, Andrzej 2000: Etymo¬¬lo¬gicz¬¬ny słownik języka polskiego. t. 1. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Bieliński, Józef 1889: Stan nauk lekarskich za czasów Akademii Medyko-Chirurgicznej Wileńskiej, bibliograficznie zestawiony. Przyczynek do dziejów medycyny. Warszawa: Towarzystwo Lekarskie Warszawskie.
Boryś, Wiesław 2008: Słownik etymo¬¬logiczny języka polskiego. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
Browicz, Tadeusz; Ciechanowski, Stanisław; Domański, Stanisław; Kryński, Leon 1905: Słownik lekarski polski. Kraków: Towarzystwo Lekarskie Krakowskie, Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Browicz, Tadeusz; Ciechanowski, Stanisław; Domański, Stanisław; Kryński, Leon 1913: Słownik lekarski polski. Kraków: Towarzystwo Lekarskie Krakowskie, Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Brück¬ner, Aleksander 1989: Słownik etymologiczny języka polskiego. War¬szawa: Wiedza Powszechna.
Brzeziński, Tadeusz 2004: Higiena indywidualna i społeczna, choroby zakaźne i walka z nimi. [W:] Tadeusz Brzeziński (red.), Historia me¬¬¬dycyny. Wyd. 4. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL.
Buława, Monika 2019: Nazwy chorób w gwarach polskich. Kraków: Instytut Języka Polskiego.
Czarkowski, Ludwik 1926: Krótki rys dziejów Towarzystwa od r. 1805–1825. Pamiętnik Wileńskiego Towarzystwa Lekarskiego 2(1), ss. 6–18.
Delimata-Proch, Małgorzata 2018: Choroby w świetle księgi cudów i łask Matki Bożej Świętogórskiej (XVI–XVIII w.). Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 66(3), ss. 271–287.
Dierżanowski, Roman 1983: Słownik chronologiczny dziejów medycyny i farmacji. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich.
Dietl, Józef 1862: Sprawozdanie Komisyi w Towarzystwie Naukowem Krak. zawiązanéj w celu zbadania choroby kołtunem zwanéj. Rocz¬ni¬k Ces. Król. Towarzystwa Naukowego Krakowskiego 30(7), ss. 235–424.
Dobrzycki, Henryk 1877: O kołtunie, pospolicie „pli¬ca polonica” zwanym. Warszawa: Drukarnia Emila Skiwskiego.
Doroszewski, Witold (red.) 1961: Słownik języka polskiego. t. 3. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Elektroniczny korpus tekstów polskich z XVII i XVIII w. (do 1772 r.) (KORBA). URL: https://korba.edu.pl/query_corpus/ (dostęp: 20.06.2024).
Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku. URL: https://sxvii.pl (dostęp: 20.06.2024).
Fałowski, Adam 2023: Ile jest słów pochodzenia ukraińskiego we współczesnej polszczyźnie ogólnej? LingVaria 18(1), ss. 63–72. DOI: https://doi.org/10.12797/LV.18.2023.35.04.
Gajda, Zdzisław 2011: Do historii medycyny wprowadzenie. Kraków: Wydawnictwo WAM.
Gajda, Zdzisław 2015: Przewodnik po Krakowie dla medyków, czy¬li Kraków medyczny w aspekcie historycznym. Kraków: Księgarnia Akademicka.
Giedroyć, Franciszek 1930: Pols¬ki słow¬nik lekarski. t. 1. Warszawa: Wydawnictwo Kasy imienia Mianowskiego, Instytut Popierania Nauki.
Górski, Konrad; Hrabec Stefan 1968: Słownik języka Adama Mickiewicza. t. 3 (H–K). Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
Grabowski Kazimierz 1887: Spis prac zawartych w 25 rocznikach Przeglądu Lekarskiego 1862–1886. Kraków: Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Janikowski, Stanisław; Oet¬tin¬¬ger, Józef; Kre¬mer, Aleksander 1881: Słownik terminologii lekarskiej polskiej. Kraków: Towarzystwo Lekarskie Krakowskie.
Jankowiak, Lucyna Agnieszka 2015: Synonimia w polskiej terminologii medycznej drugiej połowy XIX wieku (na podstawie Słownika terminologii lekarskiej polskiej z 1881 roku). Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
Jankowiak, Lucyna Agnieszka 2020: O kryteriach wyodrębniania terminów z XVI-wiecznych tekstów. Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza 27(2), ss. 33–52. DOI: https://doi.org/10.14746/pspsj.2020.27.2.2.
Jankowiak, Lucyna Agnieszka 2022: Słownik terminologii lekarskiej polskiej z 1881 roku jako przedmiot badań historyka języka pol¬skiego. Studia Historiae Scientiarum 21, ss. 181–216. DOI: https://doi.org/10.4467/2543702XSHS.22.005.15971.
Jurewicz-Nowak Magdalena 2021: Udział czynnika ruskiego w kształtowaniu się środka komunikatywnego wieloetnicznej wspólnoty państwowej. [W:] Stanisław Borawski, Marianna Uździcka (red.) Historia języka polskiego jako doświadczenia wspólnotowego. t. 2. Zielona Góra: Uniwersytet Zielonogórski, ss. 161–172.
Karłowicz, Jan 1897: Słownik wyrazów obcego a mniej jasnego pochodzenia używanych w języku polskim. z. 2. Kraków: Nakładem Autora. Skład Główny w Księgarni G. Gebethnera i Spółki. W drukarni W. L. Anczyca i Spółki.
Karłowicz, Jan; Kryński, Adam; Niedźwiedzki, Władysław (red.) 1902: Słownik języka polskiego. t. 2. Warszawa: E. Lubowski i S-ka.
Kartoteka Słownika języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku. URL: https://www.rcin.org.pl/dlibra/publication/20029?language=en (dostęp: 20.06.2024).
Komender, Janusz; Mossakowski, Mirosław; Orłowski, Tadeusz; Ostrowski, Kazimierz; Rudowski, Witold; Trzebski, Andrzej (red.) 1996: Wielki słownik medyczny. Warszawa: Wydawnictwo lekarskie PZWL.
Kośmiński, Stanisław 1887: Wykaz rzeczy zawartych w 72 tomach „Pamiętnika Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego” z lat 1837–1876. Warszawa: Nakład Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego.
Krumbholtz, Johann Christian 1775: Kurzgefaßte und deutliche Deut⌠ch-Polni⌠che Grammatik… Breslau: bey Wilhelm Gottlieb Korn.
Krysa-Leszczyńska, Danuta 1977: Poglądy polskich lekarzy na istotę choroby zwanej „kołtunem”. Archiwum Historii Medycyny 40(2), ss. 213–218.
Kucharska, Anna 1994: Nazwy chorób w popularnym piśmiennictwie medycznym drugiej połowy XIX wie¬¬ku. Szczecin: wydruk komputerowy pracy magisterskiej napisanej pod kierunkiem prof. Mirosławy Białoskórskiej.
Kwapień, Ewelina 2013: Słownik rzeczowników polszczyzny XIX wieku. Warszawa: Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego.
Linde, Samuel Bogumił 1808: Słownik języka polskiego. t. 1, cz. 2. Warszawa: Drukarnia XX. Piiarów.
Ładowski, Remigiusz 1783: Dykcyonarz służący do poznania historyi naturalney … z francu⌠kiego przełożone przez x. Ładowskiego Piara. t. 1. Kraków: Drukarnia Ignacego Grebla y Bibliopoli J.K.Mci.
Łempicki, Stanisław 1921: Jan Zamoyski. Protektor medycyny i medyków (Kartka z dziejów mecenatu humanistycznego w Polsce). Lwów: Księgarnia Wydawnicza H. Altenberga.
Łyskanowski, Marcin 1976: Medycyna i lekarze dawnej Warszawy. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Majer, Józef 1849: Uwagi w przedmiocie zasad Słownictwa le¬kar¬¬¬skie¬go w ogólności, w szczególności zaś w przed¬miocie zasad tworzenia i oceniania wyrazów lekarskich polskich. Rocznik To¬warzystwa Nau¬ko¬we-go z Uniwersytetem Jagiellońskim złączonego 19(7), ss. 54–124.
Majer, Józef; Sko¬bel, Fryderyk 1835: Uwagi nad niektóremi wyrazami lekarskiemi. Powszechny Pamiętnik Nauk i U¬mie¬¬¬¬¬ję¬t¬noś¬¬¬ci. nr 3, ss. 436–471.
Majer, Józef; Sko¬bel, Fryderyk 1836: Objaśnienia spostrzeżeń nad wyrazami lekarskiemi. Kraków: Tłocznia D.E. Friedleina
Majer, Józef; Skobel, Fryderyk 1838: Słownik anatomiczno-fizjologiczny. Kraków: Tłocznia Stanisława Gieszkowskiego.
Majer, Józef; Skobel, Fryderyk 1842: Niemiecko-polski słownik wyrazów lekarskich. Kraków: Nakładem i Drukiem Daniela Edwarda Friedleina.
Mańczak, Witold 2017: Polski słownik etymologiczny. Kraków: Polska Akademia Umiejętności.
Marczewska, Marzena 2012: Ja cię zamawiam, ja cię wypędzam… Choroba. Studium językowo-kulturowe. Kraków: Instytut Filologii Polskiej Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach.
Mayenowa, Maria Renata 1974: Słownik polszczyzny XVI wieku. t. 8. Wrocław–Gdańsk: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
Mayenowa, Maria Renata 1976: Słownik polszczyzny XVI wieku. t. 10. Wrocław–Gdańsk: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
Minikowska, Teresa 1980: Wyrazy u¬kraińskie w pol¬szczyźnie li¬terackiej XVI w. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Moneta, Jan 1738: Enchiridion Polonicum, Oder Polni⌠ches Hand-Buch… Danzig: Thomas Johann Schreiber.
Mr.*** 1765: Encyclopédie, ou dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers… t. 12. Neufchastel: Samuel Faulche & Compagnie, Libraires & Imrimeurs.
Murczyński, Andrzej 1756: Słowo Boze na Niedziele Cáłego Roku. Po Rożnych Kościołach OPOWIEDZIANE przez x. Andrzeia Murczynskiego… Sandomierz: Drukarnia J.K.M. Collegium Societatis Jezu.
N.N. 1891: Encyklopedya powszechna kieszonkowa wraz ze słownikiem wyrazów obcych w języku polskim używanych. Warszawa: Nakład, druk i własność Noskowskiego.
N.N. 1897: Wykaz oryginalnych prac lekarskich polskich za czas od r. 1831 do 1890 włącznie. Warszawa: Druk K. Kowalewskiego.
Oczapowski, Jan 1839: Praktyczny wykład chorób kołtunowych ze względem na ich przyczyny, naturę, bieg, przesilenia, wady organiczne i nowe zasady leczenia. Podług własnych postrzeżeń i doświadczenia innych lekarzy praktykujących w prowincyach polskich. Warszawa: Nakładem Autora w Drukarni Banku Polskiego.
Olędzka, Beata 2021: Księga łacińskich i polskich nazw chorób od końca XVIII wieku po współczesność. Otwock: Med. Tour Press International Wydawnictwo Medyczne.
Pajewska, Ewa 2002: Opisanie lasu. Polskie słownictwo związane z lasem do roku 1939. Szczecin: „Fagus”.
Paluszak-Bronka, Anna 2020: Znajomość biografii autora dzieła a badania historycznojęzykowe. Studia Językoznawcze. Synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny 20, ss. 115–127. DOI: 10.18276/sj.2021.20-09.
Rodowski, Henryk (red.) 1931: Encyklopedja życia. t. 1–2. Poznań: Księga Sztuka Spółka Akcyjna.
Rożniatowski, Tadeusz (red.) 1981: Polski słownik medyczny. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich.
Ruksza, Stanisława; Cukierska, Agata (red.) 2014: Plica Polonica. Bytom: CSW KRONIKA.
Rytter, Grażyna 1992: Wschodniosłowiańskie zapożyczenia leksykalne w polszczyźnie XVII wieku. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Sawaniewska-Mochowa, Zofia; Kasner, Małgorzata 2020: Wariancje se¬mantyczne pojęcia „kołtuna” w wybranych tekstach kultury polskiej i litewskiej. LingVaria 15(1), ss. 179–198. DOI: https://doi.org/10.12797/LV.15.2020.29.12.
Seyda, Bronisław 1973: Dzieje medycyny w zarysie. Wyd. 2 zm. i popr. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich.
Skalski, Janusz 2016: Medycyna w Polsce od czasów najdawniejszych do upadku I Rzeczypospolitej. Zarys. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL.
Skobel, Fryderyk; Kremer, Aleksander, 1868: Słownik łacińsko-polski wyrazów lekarskich. Kraków: W Drukarni Wł. Jaworskiego.
Sławski, Franciszek 1958–1965: Słownik ety¬mologiczny języka polskiego. t. 2. Kraków: Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego.
Szumowski, Władysław 2008: Historia medycyny filozoficznie ujęta. Kęty: Wydawnictwo Marek Derewiecki.
Szymczak, Mieczysław (red.) 1994: Słownik języka polskiego. t. 1. Wyd. 9. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Tempka, Tadeusz 1963: Józef Dietl (1804–1878). [W:] Sześćsetlecie medycyny krakowskiej. t. 1. Życiorysy. Kraków: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, ss. 77–112.
Trzebiński, Stanisław 1926: Myśl lekarska w archiwum Wileńskiego Towarzystwa Lekarskiego według wykładu wygłoszonego na obchodzie 120-to letniej rocznicy Wileńskiego Towarzystwa Lekarskiego dnia 13 grudnia 1925 r. Pamiętnik Wileńskiego Towarzystwa Lekarskiego 2(1), ss. 19–28.
Umińska-Ty¬toń, Elżbieta 1989: Potocz¬ne nazwy chorób i dolegliwości w księ¬gach parafialnych Mileszek z XVIII wieku, cz. 1. Rozprawy Ko¬¬misji Ję¬zy¬¬¬ko¬¬wej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego 35, ss. 205–218.
Walczak, Bogdan 1995: Zarys dziejów języka polskiego. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Winkowski, Marcin 2019: Gdy Polacy nosili dredy. Kołtun – historia prawdziwa. Warszawa: Promohistoria (Histmag.org).
Winternitz, Wilhelm 1929: Lekarz ratujący zdrowie. t. 1. Katowice: Wydawnictwo Międzynarodowego Instytutu Nakładowego.
Wysocka, Felicja 2000: Kilka słów o Zielniku Syreniusza. [W:] Barbara Czo¬pek-Kopciuch (red.), Ję¬zyk, człowiek, kultura. Rozprawy i artykuły. Księga pa¬miąt¬kowa poświęcona profesorowi Marianowi Jurkowskiemu. Piotrków Try¬bu¬nal¬ski: Naukowe Wydawnictwo Piotrkowskie przy Filii Akademii Świętokrzyskiej, ss.143–149.
Zdanowicz, Aleksander (red.) 1861: Słownik języka polskiego. t. 1–2. Wilno: Maurycy Orgel¬brand. URL: https://eswil.ijp.pan.pl (dostęp:20.06.2024).
Zgłobicka, Renata 2007: Nazwy chorób i ich objawów w Zielniku Sy¬reniusza. Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Ję¬zykoznawcza 14, ss. 219–232.
Żmigrodzki, Piotr (red.): Wielki słownik języka polskiego. URL: https://wsjp.pl (dostęp: 20.06.2024).
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
