Między biologią a kulturą. Pojęcie rasy w polskiej refleksji XIX wieku
DOI:
https://doi.org/10.4467/2543702XSHS.23.009.17700Słowa kluczowe:
nauka polska XIX w., antropologia, popularyzacja wiedzy, rasa, teorie rasowe, plemię, naród, etnicznośćAbstrakt
W XIX wieku polska refleksja na temat rasy i pojęć pochodnych podlegała silnym wpływom myśli zachodniej. Przyswojono sobie nowe osiągnięcia i terminologię z zakresu nauk przyrodniczych. Stopniowo doszło do przemiany spojrzenia na człowieka, jego pochodzenie i zróżnicowanie. W epoce oświecenia, hierarchizując gatunek ludzki kładziono nacisk na jego biologiczną rozmaitość. Romantyzm zwrócił się ku kulturze i duchowości człowieka. Pozytywizm natomiast, opierając się na osiągnięciach nauk przyrodniczych w kryteriach biologicznych widział podstawę wartościowania grup ludzkich. Stan ówczesnych wyobrażeń i wiedzy sprzyjał formułowaniu rozmaitych teorii rasowych, które miały także swój kontekst polityczny. Analiza polskich źródeł umożliwiła ukazanie specyfiki rodzimego spojrzenia w tej dziedzinie. Często było ono krytyczne, ale jednocześnie aprobujące podział ludzkości na rasy niższe i wyższe. Wynikało to z przyjęcia europocentrycznego punktu widzenia. Historiozofia upatrująca w danej rasie czynnik determinujący jej rolę w dziejach przyczyniła się także do poszukiwania różnic między białymi narodami Europy.
Bibliografia
Ateneum – Ateneum. Pismo naukowe i literackie
Biblioteka Warszawska – Biblioteka Warszawska. Pismo poświęcone naukom, sztukom i przemysłowi
Głos – Głos. Tygodnik literacko-społeczno-polityczny
Prawda – Prawda. Tygodnik polityczny, społeczny i literacki
Wędrowiec – Wędrowiec. Pismo obejmujące podróże i wyprawy połączone z opisem zwyczajów i obyczajów ludów cudzoziemskich; życiorysy sławnych cudzoziemców, powiastki i przekłady z literatury zagranicznej, wiadomości z dziedziny nauk przyrodzonych, przemysłu i technologii, rozmaitości
Wisła – Wisła. Miesięcznik geograficzno-etnograficzny
Wszechświat – Wszechświat. Tygodnik popularny poświęcony naukom przyrodniczym
a. l. 1887: Wyludnienie Francji. Głos 11, pp. 166–168.
Adamowicz, Adam F 1839: Człowiek. [In:] Encyklopedya powszechna: zbiór wiadomości najpotrzebniejszych dla wszystkich stanów. Vol. IV, pp. 660–668. Wilno-Warszawa: August Glücksberg, Teofil Glücksberg.
Baudouin de Courtenay, Jan 1881: Pogadanki naukowe. O gramatyce porównawczej języków indoeuropejskich. Prawda 17, pp. 198–199.
Blumenbach, Johann F. 1776: De generis humani varietate nativa. Göttingen: Vandenhoeck.
Bogacki, Feliks 1881: Tajemnice życia duszy. Prawda 11, pp. 125–126.
Chmielowski, Benedykt 1746: Nowe Ateny Albo Akademia Wszelkiey Scyencyi Pełna. Part II. Lwów: Drukarnia Pawła Józefa Golczewskiego.
Colon i Aspinwall. 1876: Wędrowiec 333, p. 309.
Cuvier, Georges 1817: Le règne animal distribué d’après son organisation. Vol. I, Paris: Chez Deterville, Libraire.
Daniłowicz-Strzelbicki, Kazimierz 1897: Odrębność etniczna i cywilizacyjna. Ateneum 4(3), pp. 543–572.
Domeyko, Ignacy 1860: Araukania i jej mieszkańcy: wspomnienia z podróży po południowych prowincjach rzeczypospolitej Chilijskiej. Translated from Spanish by Jan Zamostowski. Wilno: Nakładem i drukiem Józefa Zawadzkiego.
Duchiński, Franciszek H. [1858] 1901: Zasady dziejów Polski, innych krajów słowiańskich i Moskwy. [In:] Pisma. Vol. I. Rapperswyl: Nakład i Wydawnictwo Muzeum Narodowego Polskiego.
Dunin, Bolesław 1882: Z antropologii (według P. Topinard). Prawda 14, pp. 161–162.
Dziekoński, Józef B. 1841: Związek sił żywotnych z organizmem. Biblioteka Warszawska 3, pp. 635–668.
F. S., see Sulimirski, Filip
F. Z. 1843: Jutrzenka. Biblioteka Warszawska 2, pp. 186–191.
Formy i siły polityczne według Herberta Spencera. 1881: Prawda 18, pp. 210–211.
Gall, Franz J., Spurzheim, Johann G. 1809: Recherches sur le système nerveux en général et sur celui du cerveau en particulier. Paris: F. Schoell & H. Nicolle.
Gumplowicz, Ludwik 1883: Der Rassenkampf. Soziologische Untersuchungen. Innsbruck: Verlag der Wagner’schen Univ.-Buchhandlung.
Gumplowicz, Ludwik 1906: Nieco o “rasologii” niemieckiej. Przegląd Historyczny 3, pp. 291–305.
Gumplowicz, Władysław 1904: Niemiec przeciwko pangermanizmowi. Prawda 40, pp. 475–477.
Ihnatowicz, Stanisław 1887: Julius Lippert, Kulturgeschichte der Menschheit in ihren organischen Aufbau. Głos 13, pp. 200–201.
J. L. P., see Popławski Jan Ludwik
J. W. 1881: Boerowie i Transvaal. Prawda 20, pp. 237–238.
Jasiński, Józef 1818: Anthropologia o własnościach człowieka fizycznych i moralnych. Wilno: Nakładem Józefa Zawadzkiego.
Jelski, Konstanty 1898: Popularno-przyrodnicze opowiadania z pobytu w Gujanie francuskiej i po części w Peru (od roku 1865–1871). Kraków: Drukarnia „Czasu”.
Jundziłł, Stanisław1807: Zoologia krótko zebrana. Part I. Wilno: Nakładem Józefa Zawadzkiego.
K., see Krzywicki, Ludwik
Karłowicz, Jan 1892: Izydor Kopernicki. Kraków: Nakład i druk Wł. L. Anczyca i Spółki.
Kilka słów o rozprawie Janusza Woronicza. 1839: Trzeci Maj 10 grudnia, pp. 3–8.
Klaproth, Julius 1823: Asia Polyglotta. Paris: A. Schubart.
Klecki, Walerian 1924: Gatunek i rasa. Wykłady o biologicznych podstawach hodowli. Warszawa: Wydawnictwo Kasy im. Mianowskiego.
Kołłątaj, Hugo1842a: Rozbiór krytyczny zasad historii o początkach rodu ludzkiego. Vol. I. Kraków: Drukarnia Uniwersytecka.
Kołłątaj, Hugo 1842b: Rozbiór krytyczny zasad historii o początkach rodu ludzkiego. Vol. II. Kraków: Drukarnia Uniwersytecka.
Kopernicki, Izydor 1885: Odrębność etniczna i cywilizacyjna. Ateneum, 4 (3), pp. 543–572.
Krakowski, Władysław, see Gumplowicz, Władysław
Krasiński, Zygmunt 1999: Pisma filozoficzne i polityczne. Compiled Paweł Hertz. Warszawa: Czytelnik.
Krzywicki, Ludwik 1888a: Antropologia w historiozofii i socjologii. Wisła II (3), pp. 445–467.
Krzywicki, Ludwik 1888b: Rasa a społeczeństwo. Głos 16, pp. 185–187.
Krzywicki, Ludwik 1894. Nowa próba w dziedzinie psychologii rasowej. Prawda 20, pp. 232–233.
Krzywicki, Ludwik 1896a: Dobory społeczne. Prawda 15, pp. 174–175.
Krzywicki, Ludwik 1896b: Dobory społeczne. Prawda 16, pp. 186–187.
Krzywicki, Ludwik 1907: Dzieje antropologii. [In:] Poradnik dla samouków. Vol. II. Part VI, pp. 367–470. Warszawa: Wydawnictwo A. Heflicha i S. Michalskiego.
Krzywicki, Ludwik [1893] 1969a: Ludy. Zarys antropologii etnicznej. [In:] Dzieła. Vol. VII. Warszawa: PWN.
Krzywicki, Ludwik [1897] 1969b: Kurs systematyczny antropologii. Rasy fizyczne. [In:] Dzieła. Vol. VII. Warszawa: PWN.
Krzywicki, Ludwik [1902] 1969c: Kurs systematyczny antropologii. Rasy psychiczne. [In:] Dzieła. Vol. VII. Warszawa: PWN.
Kucharski, Andrzej 1854: Etnografia Turków i ich pobratymców. Biblioteka Warszawska 3, pp. 548–561.
Kumelski, Norbert A.; Stanisław B. Górski 1836: Zoologia albo historia naturalna zwierząt. Wilno: Teofil Glücksberg.
L., see Krzywicki, Ludwik
L. J. 1852: Japonia. Księga Świata: wiadomości z dziedziny nauk przyrodzonych, historii krajów i ludów, żywoty znakomitych ludzi, podróże, opisy ciekawych miejscowości, wód słynniejszych, odkrycia i wynalazki, ważniejsze zajęcia przemysłowe, obrazy towarzyskie, statystyczne, ekonomiczne itp. Warszawa: Nakładem S. H. Merzbacha.
Lelewel, Joachim 1814: Pisma pomniejsze geograficzno-historyczne. Warszawa: s.n.
Libelt, Karol 1844: O posłannictwie dziejowem narodów. Przegląd Naukowy literaturze, wiedzy i umnictwu poświęcony 1 (1), pp. 1–12.
Libelt, Karol 1869: Wcielające się idee czasu. Kraków: Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Lubbock, John [1870] 1873: Początki cywilizacji. Stan pierwotny człowieka i obyczaje dzikich współczesnych. Translated from French by B. i Z. Warszawa: Nakładem Redakcji „Przeglądu Tygodniowego”.
Lud. Krzy., see Krzywicki, Ludwik
Lutostański, Bolesław 1881: Antropologia. [W:] Encyklopedia wychowawcza. J. T. Lubomirski, E. Stawiski, S. Przestański, J. K. Plebański (red.). T. I. pp. 262–275. Warszawa: Skład Główny w Księgarni Gebethnera i Wolffa.
Majer, Józef 1874: Posiedzenie komisyi antropologicznej dnia 16 maja. Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego Akademii Umiejętności I, pp. LXVI–LXXXIV. Kraków: Akademia Umiejętności.
Majer, Józef; Kopernicki Izydor 1874–1886: Zbiór wiadomości do antropologii krajowej. T. I–IX. Kraków: Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Majewski, Walenty 1827–1828: Zbiór rozpraw podług działów nauk i umiejętności, historyą wędrówek, przesiedleń i przenosin, ogólną i szczególną, ludów i narodów odrębnych rass czyli plemienni z jednej do drugiej krawędzi kuli ziemskiej wyjaśniających. Warszawa: Nakład Autora.
Marczyński, Wawrzyniec 1817: Dzieie od Stworzenia Świata aż do Roku 1816, czyli Rys Historyi, Powszechney wszystkich narodów chronologicznie ułożony s przydatkiem wynalazków, uczonych ludzi, i opisaniem dokładnem batalii w ostatniey Epoce zaszłych. Poczajów.
Mickiewicz, Adam [1842] 1997: Literatura słowiańska. [In:] Dzieła. Vol. VIII. Compiled Julian Maślanka. Warszawa: Czytelnik.
Mozambik. 1877: Wędrowiec 16, p. 242.
Nałkowski, Wacław 1890: Neoritterianizm w geografii. Prawda 26, pp. 305–306.
Niemojowski 1872: Przejażdżka po stepach. (Dokończenie)., Wędrowiec 1872, t. 6, nb. 152, pp. 369–370.
Norwid, Cyprian K. [1849] 1957: Pisma polityczne i filozoficzne. Compiled Zenon Przesmycki. Londyn: Oficyna Poetów i Malarzy.
Nowe książki o Ameryce 1864: Biblioteka Warszawska 4, pp. 65–75.
Nusbaum, Józef 1893: Dobór naturalny w rozwoju ustroju społecznego. Biblioteka Warszawska 4, pp. 44–55.
O geograficznych błędach, na których opierają się historiograficzne poglądy profesora Duchińskiego 1881: Wędrowiec 239, pp. 52–53.
O położeniu kobiet u różnych ludów i plemion, z Letourneau 1885: Wędrowiec 30, pp. 350–351.
O rasach ludzkich, przez Emila Montegut. Translated by Zofia Grabowska 1871: Wędrowiec 62, pp.158–160.
Olechnowicz, Władysław 1902: Rasy Europy i wzajemny ich stosunek dziejowy. Wisła. XVI (1), pp. 17–44.
Peschel, Oscar 1874: Völkerkunde. Leipzig: Verlag von Duncker & Humboldt.
Peschel, Oscar [1874] 1876: Nauka o ludach (Ethnologia). Translated from German and expanded T. Wisłocki. Warszawa: Nakład Spółki Wydawniczej Księgarzy.
Plain Truth 1901: Na szerokim świecie. Wędrowiec 50, p. 996.
Plemiona ludzkie 1863a: Wędrowiec 23, pp. 356–358.
Plemiona ludzkie 1863b: Wędrowiec 24, pp. 380–382.
Południowa Ameryka. Księga Świata: wiadomości z dziedziny nauk przyrodzonych, historii krajów i ludów, żywoty znakomitych ludzi, podróże, opisy ciekawych miejscowości, wód słynniejszych, odkrycia i wynalazki, ważniejsze zajęcia przemysłowe, obrazy towarzyskie, statystyczne, ekonomiczne itp. 1851: Warszawa: nakładem S. H. Merzbacha.
Popławski, Jan L. 1888: Posiew miłości. Głos 15, pp. 165–166.
Quatrefages, Armand 1870: Charles Darwin et ses précurseurs français. Étude sur le transformisme. Paris: Germer Baillière, Libraire – éditeur.
Quatrefages, Armand [1870] 1873: Karol Darwin i jego poprzednicy: studium nad teorią przeobrażeń. Warszawa: Nakładem Księgarni Gebethnera i Wolffa.
Radliński, Ignacy 1882: Próbka nowej historiozofii. IV. Czynniki cywilizacyjne. Prawda 18, pp. 209–210.
Radliński, Ignacy 1900: Powstanie antropologii jako nauki odrębnej. Wszechświat 36, pp. 565–570.
Rzewuski, Henryk 1851: Wędrówki umysłowe przez Autora zamku krakowskiego. [In:] Pisma. Vol. I. Petersburg: Nakładem B.M. Wolffa.
Rzewuski, Stanisław 1830: Myśli o zastosowaniu fizyologii do historyi, mianowicie polskiej. Warszawa: s. n.
Siemiradzki, Józef 1896: Na kresach cywilizacji. Listy z podróży po Ameryce Południowej odbytej w roku 1892. Lwów: Związkowa Drukarnia we Lwowie.
Stefanowska, Michalina 1891: Kilka słów o dzisiejszym stanie nauczania antropologii. Wszechświat, 1, pp. 9–12.
Sulimirski, Filip 1869a: Nasze przesądy. Wędrowiec 341, pp. 47–48.
Sulimirski, Filip 1869b: Chińczycy i ich język. Wędrowiec 342, pp. 61–63.
Sulimirski, Filip 1883: Lud przedhistoryczny a jednak współczesny. Wszechświat 49, pp. 769–772.
Surowiecki, Wawrzyniec 1824: Śledzenie początku Narodów Słowiańskich. Warszawa: w drukarni Księży Pijarów.
Szyszłło, Wincenty1872: Przegląd dziejów przyrody. Studia filozoficzne, Vol. II. Warszawa: Nakładem Autora i Prenumeratorów w Drukarni „Gazety Lekarskiej”.
Śniadecki, Jędrzej 1811: Teorya Jestestw Organicznych. Vol. II. Wilno: Nakładem Józefa Zawadzkiego.
Talko-Hryncewicz, Julian 1888: Antropologia w ogóle i w zastosowaniu do kraju naszego. Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny 2 (3), pp. 547–562.
Teczka Wędrowca. Bezprawia Niemców w koloniach afrykańskich. 1901: Wędrowiec 51, p. 1017.
Trollope, Anthony 1878: South Africa. London: Chapman and Hall
Tylor, Edward B. 1881: Anthropology. An Introduction to the Study of Man and Civilisation. London: Macmillan and CO.
Tylor, Edward B. 1902: Antropologia. Wstęp do badania człowieka i cywilizacji. Translated from English by Aleksandra Bąkowska. (second edition) Warszawa: Nakładem Stefana Dembego.
W. P. 1852: Wstęp. [In:] J. J. d’Omalius d’Halloy. O rasach ludzkich czyli Zasady etnografii. Wilno: Nakładem i drukiem Józefa Zawadzkiego
W. Sz. 1903: Waga mózgu a inteligencja. Wszechświat 21, p. 316.
Waga, Antoni 1859: Historia naturalna: dzieło wskazujące pomoc do nauczania się tej umiejętności, uważanych w głównych stanowiskach jej wzrostu. Vol. I. Warszawa: W drukarni Karola Kowalewskiego.
Wiszniewski, Michał [1837] 1988: Charaktery rozumów ludzkich. Warszawa: PWN.
Wyprawa do Australii. 1880: Wędrowiec 206, pp. 376–379.
Wyrwicz, Karol 1770: Geografia Powszechna Czasów Teraźnieyszych Albo Opisanie krótkie Kraiów całego Świata […] Z nayświeższych wiadomości, Kraiopisarzów y Wędrowników Zebrana, ku pożytkowi Młodzi Narodowey na Szkoły Publiczne Wydana. Warszawa: Drukarnia Jezuitów.
Wyrwicz, Karol 1787: Historya powszechna skrócona. Vol. I. Warszawa: Drukarnia Nadworna J.K.Mci i Prze. Komissyi Eduk. Narodo.
Z Peru do Brazylii. Drugi wyjątek z podróży po południowej Ameryce Pawła Marcoy, Wędrowiec 1866, t. 7, nb 160, pp. 49-53.
Zapałowicz, Hugo 1899: Jedna z podróży na około ziemi. Vol. I, Lwów: Księgarnia Gubrynowicza i Schmidta
Zawiliński, Roman 1885: Pokrewieństwo języków europejskich. Wędrowiec 44, p. 521.
Ahearn, Laura M.: 2013. Antropologia lingwistyczna. Translated by Wojciech Usakiewicz. Kraków: Wydawnictwo UJ.
Barth, Fredrik; Gingrich Andre; Parkin Robert; Silverman Sydel 2007: Antropologia. Jedna dyscyplina, cztery tradycje: brytyjska, niemiecka, francuska i amerykańska. (przeł. J. Tegnerowicz). Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Berlin, Isaiah 1978: Russian Thinkers. London: The Hogarth Press.
Berlin, Isaiah 2003: Rosyjscy myśliciele. Translated by Sergiusz Kowalski. Warszawa: Prószyński i S-ka.
Bernasconi, Robert: 2002. Kant as an Unfamiliar Source of Racism. [W:] Philosophers on Race: Critical Essays. Edited by Julie K. Ward, Tommy L. Lott. Oxford: Blackwell Publishers Ltd, pp. 145–166.
Bielicki, Tadeusz; Krupiński Tadeusz; Strzałko Jan 1987: Historia antropologii w Polsce. Przegląd Antropologiczny 53 (1–2), pp. 3–28.
Bilenky, Serhiy 2012: Romantic Nationalism in Eastern Europe. Russian, Polish and Ukrainian Political Imaginations. Stanford University Press.
Blanckaert, Claude 2007: Un fil d'Ariane dans le labyrinthe des origines. Langues, races et classification ethnologique au xixe siècle. Revue d'Histoire des Sciences Humaines 2 (n° 17), pp. 137–171.
Budrewicz, Tadeusz 2018: Rasa jako kategoria waloryzująca i estetyczna (na przykładzie opisu postaci). Przegląd Humanistyczny 3, pp. 69–82.
Eriksen, Thomas 2013: Etniczność i nacjonalizm. Ujęcie antropologiczne. Kraków: Wydawnictwo UJ.
Gawin, Magdalena 2003: Rasa i nowoczesność. Historia polskiego ruchu eugenicznego (1880–1952). Warszawa: Wydawnictwo Nerition.
Hołda-Róziewicz, Henryka 1969: Prace antropologiczne Ludwika Krzywickiego na tle początków antropologii polskiej. Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 4, pp. 649–659.
Jasiewicz, Zbigniew 2010: Początki etnologii/antropologii kulturowej w Polsce. Poszukiwanie nazw dla zainteresowań badawczych i rodzącej się dyscypliny. [In:] Antropolog wobec współczesności. Warszawa: Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UW, pp. 36–51.
Jasiewicz, Zbigniew 2011: Początki polskiej etnologii i antropologii kulturowej (od końca XVIII wieku do roku 1918). Poznań: Instytut im. Oskara Kolberga, Komitet Nauk Etnologicznych PAN.
Kubica, Grażyna 2015: Antropologiczny dyskurs rasowy: jego twórcy i dekonstruktorzy. [In:] W krainie metarefleksji. Księga poświęcona Profesorowi Czesławowi Robotyckiemu. Red. J. Barański, M. Golonka-Czajkowska, Anna Niedźwiedź. Kraków: Wydawnictwo UJ, pp. 88–109.
López, Ian F. Haney: 1999. The Social Construction of Race. In: Critical race theory – the cutting Edge by Richard Delgado and Jean Stefancic (Eds.). Temple University Press Philadelphia, pp. 163–176.
Lorkiewicz, Wiesław, Iwona Teul, and Paulina Kubicka. 2011: Introduction: A Brief History and Current State of Physical Anthropology in Poland. [In:] The Routledge Handbook of Archeological Human Remains and Legislation: An international guide to laws and practice in the excavations and treatment of archeological human remains, edited by Nicholas Màrquez-Grant, Linda Fibiger, pp. 331–339. London and New York: Routlege. Tylor and Francis.
Meijer, Miriam C. 1999: Race and Aesthetics in the Anthropology of Petrus Camper (1722–1789). Amsterdam: Rodopi.
Łukasiewicz, Krzysztof 2012: Z dziejów ujmowania relacji rasy i kultury. Prace Kulturoznawcze (14)1, pp. 193–199.
Makuch, Damian Włodzimierz 2018: Kłopoty z “rasą” – przypadek Ludwika Krzywickiego. Przegląd Humanistyczny 3, pp. 37–55.
Małczyński, Piotr, Mincer, Tadeusz. 2014: W stronę polskiej teorii rasy. Tematy z Szewskiej, 13(3), ss. 6–8.
Nowak, Joanna. 2009: Duchowe piętno społeczeństw. Złożoność i przeobrażenia polskiej refleksji nad narodem w XIX wieku. Warszawa: SOW.
Nowak, Joanna 2021a: „Rasa czyli plemię”. Problemy z nomenklaturą u początków polskiej antropologii. Studia a Filologii Polskiej i Słowiańskiej 56, pp. 1–20. DOI: 10.11649/sfps.2040.
Nowak, Joanna 2021b: U początku kształtowania się na ziemiach polskich nowoczesnych nauk o człowieku i jego zróżnicowaniu „rasowym”. Studia Historiae Scientiarum 20, pp. 61–86. DOI: 10.4467/2543702XSHS.21.004.14035.
Pomian, Krzysztof 2005: Niższe? Wyższe? Równe? Cywilizacja europejska wobec innych. Przegląd Historyczny 3, pp. 391–401.
Strzałko, Jan 2009: Darwin jako antropolog ewolucyjny. Problem ras ludzkich. Kosmos. Problemy nauk biologicznych, 58(3–4), pp. 273–278.
Szacki, Jerzy 1981: Historia myśli socjologicznej. Vol. II. Warszawa: PWN.
Taperek, Marta 2018: „Polscy Aryjczycy”. Pomiędzy naukowymi podstawami mitu a mitycznymi korzeniami nauki w dyskursie słowiańskim XIX wieku. Przegląd Humanistyczny 3, pp. 151–165.
Tendera, Magdalena 2015: “Etyka” rasy jako wybrane mechanizmy wewnątrzrasowe a kontrowersyjny charakter kategorii ras ludzkich. [In:] Społeczeństwo odpowiedzialne? O aspektach odpowiedzialności w życiu społecznym jednostek. K Cikała, W. B. Zieliński (ed.). Kraków: Uniwersytet Papieski Jana Pawła II, pp. 152–163. DOI: 10.15633/9788374384254.14.
Tyrała, Radosław 2005: O jeden takson za dużo. Rasa jako kategoria społecznie problematyczna. Warszawa: Oficyna Naukowa.
Walicki, Andrzej 2009: Naród, nacjonalizm, patriotyzm. [In:] Prace wybrane. Vol. I, Kraków: Universitas.
Wrzesińska, Katarzyna 2013: Megalomania narodowa w ujęciu twórców polskich początku XX wieku. Sprawy Narodowościowe. Seria nowa 42, pp. 67–87.
Wrzesińska, Katarzyna 2021a: Termin rasa i jego synonimy w polskiej refleksji naukowej i popularnonaukowej w latach 1864–1918. Studia a Filologii Polskiej i Słowiańskiej 56, pp. 1–17. DOI: 10.11649/sfps.2041.
Wrzesińska, Katarzyna 2021b: Zanim skrystalizował się zakres badań, czyli o rozwoju nauk o człowieku i rasach ludzkich na ziemiach polskich w drugiej połowie XIX wieku. Studia Historiae Scientiarum 20, pp. 31–59. DOI: 10.4467/2543702XSHS.21.003.14034.
Zubek, Aniela; Barciszewski, Jakub; Belter, Agnieszka; Barciszewski, Jan 2018: Teoria jestestw organicznych Jędrzeja Śniadeckiego. Rewolucja w spojrzeniu na życie. Nauka 4, pp. 165–175.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Funding data
-
Narodowe Centrum Nauki
Grant numbers 2016/21/B/HS3/03696
