Oświeceniowa koncepcja nauki Andrzeja Trzcińskiego w Uwagach na Rozprawę o krytyce Stanisława Kostki Potockiego
DOI:
https://doi.org/10.4467/2543702XSHS.24.009.19582Słowa kluczowe:
Andrzej Trzciński, Stanisław Kostka Potocki, nauka, filozofia, OświecenieAbstrakt
Artykuł dotyczy koncepcji nauki Andrzeja Trzcińskiego (1749–1823), krakowskiego profesora fizyki epoki oświecenia. W 1811 roku opublikował on Uwagi na Rozprawę o krytyce Stanisława Potockiego. Zazwyczaj tekst ten był postrzegany przez badaczy jako niewiele znaczące, złośliwe uwagi pod adresem Stanisława Potockiego (1755–1821) i jego dysertacji.
Celem artykułu jest wydobycie i ukazanie, że za argumentacją zawartą w Uwagach... stała odmienna względem Potockiego wizja nauki, a także kultury i sztuki.
W pierwszej kolejności zostało przedstawione kim był krakowski uczony oraz dlaczego jego postać i działalność pozostaje ciągle mało znana. Następnie na podstawie analiz tekstu Uwag... i porównań z Rozprawą o krytyce pokazano, że Trzciński był zwolennikiem empiryzmu, przeciwnikiem klasycyzmu (którego propagatorem był Potocki) oraz uczonym, który inspirował się sentymentalizmem i poglądami J.J. Rousseau. Wierny oświeceniowym ideałom Trzciński postulował badania nad Naturą. Uważał, że pierwszeństwo przed innymi dyscyplinami naukowymi mają nauki przyrodnicze, gdyż są użyteczne (ułatwiają życie, polepszają jego jakość oraz służą wszystkim, to znaczy dobru ogólnemu). Nauki piękne, sztuka zarezerwowane są dla nielicznych i nie przynoszą większych pożytków społeczności, poza przyjemnością i rozrywką.
W artykule poruszono również kwestię polskiego języka naukowego.
Bibliografia
Kołłątaj, Hugo 1953: O wprowadzeniu dobrych nauk do Akademii Krakowskiej i o założeniu Seminarium Nauczycielskiego. [W:] K. Opałek (red.), Wybór pism naukowych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, ss. 164–183.
N.N. 1789: Zakus nad zaciekami Wszechnicy Krakowskiej czyli uwagi nad niektórymi tey Akademii Dyssertacyami. Warszawa: W Drukarni P. Dufour.
Piramowicz, Grzegorz [1776] 1954: Uwagi o nowym instrukcyi publicznej układzie, przez Kommissyją Edukacji Narodowej uczynionym, ku objaśnieniu chcących o nim wiedzieć i sądzić. [W:] S. Tync (red.), Komisja Edukacji Narodowej. Pisma Komisji i o Komisji. Wybór źródeł. Wrocław: Zakład im. Ossolińskich, ss. 161–183.
Potocki, Stanisław Kostka 1811a: Odpowiedź J.W. Stanisława Potockiego Senatora Wojewody, Prezesa Rady Stanów i Ministrów na Uwagi nad Rozprawą Jego o krytyce. Gazeta Krakowska 47.
Potocki, Stanisław Kostka 1811b: Rozprawa o krytyce. Warszawa.
Rousseau, Jean J. [1750] 1956: Rozprawa o naukach i sztukach. [W:] Henryk Elzenberg (red.), Trzy rozprawy z filozofii społecznej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, ss. 6–44.
Trzciński, Andrzej 1777: Mowa przy licznym gości zgromadzeniu powiedziana, gdy JWJMć X. Kołłątay Kanonik Katedralny Krak. od Prześwietney Kommissyi nad Edukacyą Narodową delegowany do Akademii Krakow., wizytator do Szkół Władysławskich po uroczystym Ducha S. wezwaniu nowy instrukcyi publiczney układ od teyze Kommissyi na Woiewodzkie w całym Narodzie Szkoły wprowadził. Kraków.
Trzciński, Andrzej 1787: Dyssertacya o wzroście nauk wyzwolonych i mechanicznych przez ducha obserwacyi w Europie, o pożytkach i wygodzie ich w Społeczności, i o stosowaniu onychże do potrzeb Kraju Ojczystego. Kraków: W Drukarni Jgnacego Grebla.
Trzciński, Andrzej 1791: Dyssertacya o wzroście świateł przez Ducha Obserwacyi i Doświadczenia na rocznicę otwarcia Akademii Krakowskiej od Kaziemierza Wielkiego Wiekopomnej Pamięci Ogłoszonego przez Odrodzony i Wolny Naród Następstwa do Korony Polskiej Nayiaśnieyszego Fryderyka Augusta. Kraków: w Drukarni Szkoły Główney Koronney.
Trzciński, Andrzej 1811a: Uwagi nad Rozprawą o krytyce. Gazeta Krakowska 40, ss. 473–474.
Trzciński, Andrzej 1811b: Uwagi nad Rozprawą o krytyce. Gazeta Krakowska 41, ss. 485–488
Trzciński, Andrzej 1811c: Uwagi nad Rozprawą o krytyce. Gazeta Krakowska 43, ss. 509–512.
Trzciński, Andrzej 1811d: Uwagi nad Rozprawą o krytyce. Gazeta Krakowska 44, ss. 522–524.
Trzciński, Andrzej 1811e: Uwagi nad Rozprawą o krytyce. Gazeta Krakowska 46, ss. 545–547.
Trzciński, Andrzej 1813: Duch xięgi natury przez przyiaciela nauk odcieniony a jaśnie wielmożnemu gubernatorowi krakowsk. na wiekopomność naczelnictwa jego, w stołecznem niegdyś Krolestwa, a dziś wolnego handlu mieście, s naipowinnieiszem upoważnieniem poświęcony. Kraków: Drukarnia Szkoły Główney Koronney.
Chlewicki, Maciej 2015: Osiemnastowieczna idea religii naturalnej i jej współczesne formy. Colloqium Wydziału Nauk Humanistycznych i Społecznych 3(19), ss. 7–17.
Chmielecki, Przemysław 2020: Od Witelona do szkoły lwowsko-warszawskiej. Polscy filozofowie o znaczeniu filozofii w kształceniu akadamickim w okresie między XIII a XX wiekiem. Szczecin: Compassion. ISBN 9788379781485.
Cygan, Milena 2021: Z historii pewnej katedry. Filozofia na katedrze Uniwersytetu Jagiellońskiego w okresie Rzeczpospolitej Krakowskiej (1815–1846). Studia Redemptorystowskie 19, ss. 65–89.
Dutkowa, Renata 1989: Szkolnictwo Krakowa w czasach Księstwa Warszawskiego. [W:] Kraków w czasach Księstwa Warszawskiego. Materiały sesji naukowej z okazji Dni Krakowa w roku 1988. Jan M. Małecki (red.), Kraków: Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa. ISBN 8300025561, ss. 43–57.
Gabryl, Franciszek 1914: Polska filozofia religijna w XIX wieku. t. 2. Warszawa: Nakładem Biblioteki Dzieł Chrześcijańskich.
Heller, Michał 2003: Chrześcijański naturalizm. Roczniki Filozoficzne 3, ss. 41–58.
Janeczek, Stanisław: 2017. Kontekst filozoficzny dydaktyki przyrodoznawstwa w szkołach Komisji Edukacji Narodowej. Ruch Filozoficzny 73(1), ss. 29–52. DOI: 10.12775/RF.2017.002. URL: https://doi.org/10.12775/RF.2017.002.
Jaworski, Wit 1997: Z dziejów filozofii w Polsce. 1804–1814. Kraków: Abrys. ISBN 8385827234.
Karaskiewicz, Katarzyna 2012a: „Logika dobrego smaku” – czyli sztuka prawdziwego sądzenia w Rozprawie o krytyce Stanisława Kostki Potockiego. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek. ISBN 9788377805381.
Karaskiewicz, Katarzyna 2012b: Recepcja filozofii Pierre’a Bayle’a w pisarstwie Stanisława Kostki Potockiego. Zarys problematyki. Studia Wilanowskie 19, ss. 36–49.
Karaskiewicz, Katarzyna 2015: Krytyk jako figura złośliwego erudyty. Perspektywa filozoficzno-lingwistyczna polemiki Stanisława Kostki Potockiego z Andrzejem Trzcińskim. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.
Klemensiewicz, Zenon 1985, Historia języka polskiego. t. 3. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. ISBN 8301064439 („Z Prac Instytutu Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk”).
Kostkiewiczowa, Teresa 2018: Wokół „Rozprawy o zasadach krytyki” Stanisława Kostki Potockiego. [W:] D. Folga-Januszewska, T. Chachulski (red.), O spuściźnie literackiej Stanisława Kostki Potockiego. Studia i szkice. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe UKSW, ss. 19–26.
Kwiatkowska, Agnieszka 2015: Oświeceniowe rozważania o eposie. Dyskusja wokół Pułtawy i Jagiellonidy. Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Literacka 26, ss. 89–107. DOI: 10.14746/pspsl.2015.26.4. URL: https://doi.org/10.14746/pspsl.2015.26.4.
Liana, Zbigniew 2001: Okultyzm a nauka w okresie przedoświeceniowym. [W:] M. Heller, Z. Liana, J. Mączka, W. Skoczny (red.), Nauki przyrodnicze a teologia: konflikt i wspołistnienie. Tarnów: Biblos. ISBN 8387952060, ss. 169–311.
Łapiński, Jacek L. 2008: Semantyczno-pragmatyczne znaczenie natury. Studia Ecologiae et Bioethicae 6, ss. 107–116.
Narecki, Krzysztof 2003: Słownik terminów arystotelosowskich. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Pedersen, Olaf 2016: Dwie Księgi. Z dziejów relacji pomiędzy nauką a teologią. W. Skoczny, M. Furman (tłum.). Kraków: Copernicus Center Press. ISBN 9788378861096.
Siemion, Ignacy Z. 1998: Andrzeja Trzcińskiego zasługi dla chemii w Polsce. Analecta 7, ss. 93–113.
Snopek, Jerzy 1992: Prowincja oświecona. Warszawa: Wydawnictwo IBL. ISBN 8385605037.
Stopa, Franciszek 1931: Andrzej Kanty Trzciński przed poróżnieniem się z Janem Śniadeckim. [W:] Na Dziesięciolecie Biblioteki Miejskiej w Bydgoszczy. Bydgoszcz: [s.n.], ss. 221–251.
Straszewski, Maurycy 1912: Dzieje filozoficznej myśli polskiej w okresie porozbiorowym. t. 1: Od rozbiorów do roku 1831. Kraków: Nakł. Koła Filozoficznego Uczniów Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Szczurowski, Rafał 2017: Oświecenie i kontroświecenie czasów Królestwa Polskiego. Polemika o. Karola Surowieckiego z ministrem Stanisławem Kostką Potockim. Folia Historica Cracoviensia 26(4), ss. 405–426. DOI: 10.15633/fhc.2243. URL: https://doi.org/10.15633/fhc.2243.
Szyjkowski, Marian 1908: Genie du Christianisme a prądy umysłowe w Polsce porozbiorowej. Lwów: Księgarnia Gubrynowicza i Schmidta.
Średniawa, Bronisław 2001: Historia filozofii przyrody i fizyki w Uniwersytecie Jagiellońskim, Warszawa: Retro-Art.
Wąsik, Witold 1958: Historia Filozofii Polskiej. T. 1. Warszawa: PAX.
Winiarz, Andrzej 2002: Szkolnictwo Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego (1807–1831). Lublin: Wydaw. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. ISBN 8322718004.
Wolters, Gereon 2000: Evolving concept of Nature. Changing concept of Nature at the Turn of the Millennium. Pontificiae Academiae Scientiarum Scripta Varia 95, ss. 169–182.
Wróblewski, Andrzej Kajetan 2006: Ks. prof. Andrzej Trzciński – próba rehabilitacji. Prace Komisji Historii Nauki Polskiej Akademii Umiejętności 7, ss. 5–33.
Wróblewski, Andrzej Kajetan 2020: Historia fizyki w Polsce. Warszawa: PWN. ISBN 9788301211387.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
