The Ukrainian Borrowing Kołtun in Polish Medical Terminology
DOI:
https://doi.org/10.4467/2543702XSHS.24.011.19584Keywords:
Polish language history, Polish medical terminology, lexeme kołtun in the Polish medical terminologyAbstract
Kołtun (Latin: Plica polonica) as a medical and linguistic-cultural phenomenon has already been the topic of many publications. This article concerns a hitherto undescribed aspect in the development of this lexeme, that is its presence in Polish medical terminology, especially in the 19th and early 20th centuries.
Kołtun, a word borrowed from Ukrainian in the 16th century in the meaning of disease, immediately acquired the status of a medical term. It is an example of a word which, for non-linguistic reasons (such a disease entity disappeared from official medicine), eventually loses the status of a scientific term. The analysis of materials from various dictionaries (mainly medical ones) and from the medical literature also reveals that kołtun lost the status of a scientific term much later (1st half of the 20th century) than it ceased to be treated as a disease entity or symptom by the scientific community (2nd half of the 19th century).
References
Arct, Michał [1925]: Słownik ilustrowany języka polskiego. Wyd. 2. Warszawa: M. Arct.
Arct, Michał [1929]: Słownik ilustrowany języka polskiego. Wyd. 3, t. 1. Warszawa: M. Arct.
Arct, Michał 1957: Podręczny słownik języka polskiego. Przedruk fotooffsetowy na podstawie wydania M. Arcta z 1939 r. Warszawa: Wiedza Powszechna.
Balowski, Mieczysław 2005: Zachod¬nio- i wschodniosłowiańskie pożyczki leksykalne w języku Adama Mickiewicza. Ostrava: Ostravská univerzita; Šenov u Ostravy: „Tilia”.
Bańkowski, Andrzej 2000: Etymo¬¬lo¬gicz¬¬ny słownik języka polskiego. t. 1. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Bieliński, Józef 1889: Stan nauk lekarskich za czasów Akademii Medyko-Chirurgicznej Wileńskiej, bibliograficznie zestawiony. Przyczynek do dziejów medycyny. Warszawa: Towarzystwo Lekarskie Warszawskie.
Boryś, Wiesław 2008: Słownik etymo¬¬logiczny języka polskiego. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
Browicz, Tadeusz; Ciechanowski, Stanisław; Domański, Stanisław; Kryński, Leon 1905: Słownik lekarski polski. Kraków: Towarzystwo Lekarskie Krakowskie, Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Browicz, Tadeusz; Ciechanowski, Stanisław; Domański, Stanisław; Kryński, Leon 1913: Słownik lekarski polski. Kraków: Towarzystwo Lekarskie Krakowskie, Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Brück¬ner, Aleksander 1989: Słownik etymologiczny języka polskiego. War¬szawa: Wiedza Powszechna.
Brzeziński, Tadeusz 2004: Higiena indywidualna i społeczna, choroby zakaźne i walka z nimi. [W:] Tadeusz Brzeziński (red.), Historia me¬¬¬dycyny. Wyd. 4. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL.
Buława, Monika 2019: Nazwy chorób w gwarach polskich. Kraków: Instytut Języka Polskiego.
Czarkowski, Ludwik 1926: Krótki rys dziejów Towarzystwa od r. 1805–1825. Pamiętnik Wileńskiego Towarzystwa Lekarskiego 2(1), ss. 6–18.
Delimata-Proch, Małgorzata 2018: Choroby w świetle księgi cudów i łask Matki Bożej Świętogórskiej (XVI–XVIII w.). Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 66(3), ss. 271–287.
Dierżanowski, Roman 1983: Słownik chronologiczny dziejów medycyny i farmacji. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich.
Dietl, Józef 1862: Sprawozdanie Komisyi w Towarzystwie Naukowem Krak. zawiązanéj w celu zbadania choroby kołtunem zwanéj. Rocz¬ni¬k Ces. Król. Towarzystwa Naukowego Krakowskiego 30(7), ss. 235–424.
Dobrzycki, Henryk 1877: O kołtunie, pospolicie „pli¬ca polonica” zwanym. Warszawa: Drukarnia Emila Skiwskiego.
Doroszewski, Witold (red.) 1961: Słownik języka polskiego. t. 3. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Elektroniczny korpus tekstów polskich z XVII i XVIII w. (do 1772 r.) (KORBA). URL: https://korba.edu.pl/query_corpus/ (dostęp: 20.06.2024).
Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku. URL: https://sxvii.pl (dostęp: 20.06.2024).
Fałowski, Adam 2023: Ile jest słów pochodzenia ukraińskiego we współczesnej polszczyźnie ogólnej? LingVaria 18(1), ss. 63–72. DOI: https://doi.org/10.12797/LV.18.2023.35.04.
Gajda, Zdzisław 2011: Do historii medycyny wprowadzenie. Kraków: Wydawnictwo WAM.
Gajda, Zdzisław 2015: Przewodnik po Krakowie dla medyków, czy¬li Kraków medyczny w aspekcie historycznym. Kraków: Księgarnia Akademicka.
Giedroyć, Franciszek 1930: Pols¬ki słow¬nik lekarski. t. 1. Warszawa: Wydawnictwo Kasy imienia Mianowskiego, Instytut Popierania Nauki.
Górski, Konrad; Hrabec Stefan 1968: Słownik języka Adama Mickiewicza. t. 3 (H–K). Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
Grabowski Kazimierz 1887: Spis prac zawartych w 25 rocznikach Przeglądu Lekarskiego 1862–1886. Kraków: Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Janikowski, Stanisław; Oet¬tin¬¬ger, Józef; Kre¬mer, Aleksander 1881: Słownik terminologii lekarskiej polskiej. Kraków: Towarzystwo Lekarskie Krakowskie.
Jankowiak, Lucyna Agnieszka 2015: Synonimia w polskiej terminologii medycznej drugiej połowy XIX wieku (na podstawie Słownika terminologii lekarskiej polskiej z 1881 roku). Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
Jankowiak, Lucyna Agnieszka 2020: O kryteriach wyodrębniania terminów z XVI-wiecznych tekstów. Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza 27(2), ss. 33–52. DOI: https://doi.org/10.14746/pspsj.2020.27.2.2.
Jankowiak, Lucyna Agnieszka 2022: Słownik terminologii lekarskiej polskiej z 1881 roku jako przedmiot badań historyka języka pol¬skiego. Studia Historiae Scientiarum 21, ss. 181–216. DOI: https://doi.org/10.4467/2543702XSHS.22.005.15971.
Jurewicz-Nowak Magdalena 2021: Udział czynnika ruskiego w kształtowaniu się środka komunikatywnego wieloetnicznej wspólnoty państwowej. [W:] Stanisław Borawski, Marianna Uździcka (red.) Historia języka polskiego jako doświadczenia wspólnotowego. t. 2. Zielona Góra: Uniwersytet Zielonogórski, ss. 161–172.
Karłowicz, Jan 1897: Słownik wyrazów obcego a mniej jasnego pochodzenia używanych w języku polskim. z. 2. Kraków: Nakładem Autora. Skład Główny w Księgarni G. Gebethnera i Spółki. W drukarni W. L. Anczyca i Spółki.
Karłowicz, Jan; Kryński, Adam; Niedźwiedzki, Władysław (red.) 1902: Słownik języka polskiego. t. 2. Warszawa: E. Lubowski i S-ka.
Kartoteka Słownika języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku. URL: https://www.rcin.org.pl/dlibra/publication/20029?language=en (dostęp: 20.06.2024).
Komender, Janusz; Mossakowski, Mirosław; Orłowski, Tadeusz; Ostrowski, Kazimierz; Rudowski, Witold; Trzebski, Andrzej (red.) 1996: Wielki słownik medyczny. Warszawa: Wydawnictwo lekarskie PZWL.
Kośmiński, Stanisław 1887: Wykaz rzeczy zawartych w 72 tomach „Pamiętnika Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego” z lat 1837–1876. Warszawa: Nakład Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego.
Krumbholtz, Johann Christian 1775: Kurzgefaßte und deutliche Deut⌠ch-Polni⌠che Grammatik… Breslau: bey Wilhelm Gottlieb Korn.
Krysa-Leszczyńska, Danuta 1977: Poglądy polskich lekarzy na istotę choroby zwanej „kołtunem”. Archiwum Historii Medycyny 40(2), ss. 213–218.
Kucharska, Anna 1994: Nazwy chorób w popularnym piśmiennictwie medycznym drugiej połowy XIX wie¬¬ku. Szczecin: wydruk komputerowy pracy magisterskiej napisanej pod kierunkiem prof. Mirosławy Białoskórskiej.
Kwapień, Ewelina 2013: Słownik rzeczowników polszczyzny XIX wieku. Warszawa: Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego.
Linde, Samuel Bogumił 1808: Słownik języka polskiego. t. 1, cz. 2. Warszawa: Drukarnia XX. Piiarów.
Ładowski, Remigiusz 1783: Dykcyonarz służący do poznania historyi naturalney … z francu⌠kiego przełożone przez x. Ładowskiego Piara. t. 1. Kraków: Drukarnia Ignacego Grebla y Bibliopoli J.K.Mci.
Łempicki, Stanisław 1921: Jan Zamoyski. Protektor medycyny i medyków (Kartka z dziejów mecenatu humanistycznego w Polsce). Lwów: Księgarnia Wydawnicza H. Altenberga.
Łyskanowski, Marcin 1976: Medycyna i lekarze dawnej Warszawy. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Majer, Józef 1849: Uwagi w przedmiocie zasad Słownictwa le¬kar¬¬¬skie¬go w ogólności, w szczególności zaś w przed¬miocie zasad tworzenia i oceniania wyrazów lekarskich polskich. Rocznik To¬warzystwa Nau¬ko¬we-go z Uniwersytetem Jagiellońskim złączonego 19(7), ss. 54–124.
Majer, Józef; Sko¬bel, Fryderyk 1835: Uwagi nad niektóremi wyrazami lekarskiemi. Powszechny Pamiętnik Nauk i U¬mie¬¬¬¬¬ję¬t¬noś¬¬¬ci. nr 3, ss. 436–471.
Majer, Józef; Sko¬bel, Fryderyk 1836: Objaśnienia spostrzeżeń nad wyrazami lekarskiemi. Kraków: Tłocznia D.E. Friedleina
Majer, Józef; Skobel, Fryderyk 1838: Słownik anatomiczno-fizjologiczny. Kraków: Tłocznia Stanisława Gieszkowskiego.
Majer, Józef; Skobel, Fryderyk 1842: Niemiecko-polski słownik wyrazów lekarskich. Kraków: Nakładem i Drukiem Daniela Edwarda Friedleina.
Mańczak, Witold 2017: Polski słownik etymologiczny. Kraków: Polska Akademia Umiejętności.
Marczewska, Marzena 2012: Ja cię zamawiam, ja cię wypędzam… Choroba. Studium językowo-kulturowe. Kraków: Instytut Filologii Polskiej Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach.
Mayenowa, Maria Renata 1974: Słownik polszczyzny XVI wieku. t. 8. Wrocław–Gdańsk: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
Mayenowa, Maria Renata 1976: Słownik polszczyzny XVI wieku. t. 10. Wrocław–Gdańsk: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
Minikowska, Teresa 1980: Wyrazy u¬kraińskie w pol¬szczyźnie li¬terackiej XVI w. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Moneta, Jan 1738: Enchiridion Polonicum, Oder Polni⌠ches Hand-Buch… Danzig: Thomas Johann Schreiber.
Mr.*** 1765: Encyclopédie, ou dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers… t. 12. Neufchastel: Samuel Faulche & Compagnie, Libraires & Imrimeurs.
Murczyński, Andrzej 1756: Słowo Boze na Niedziele Cáłego Roku. Po Rożnych Kościołach OPOWIEDZIANE przez x. Andrzeia Murczynskiego… Sandomierz: Drukarnia J.K.M. Collegium Societatis Jezu.
N.N. 1891: Encyklopedya powszechna kieszonkowa wraz ze słownikiem wyrazów obcych w języku polskim używanych. Warszawa: Nakład, druk i własność Noskowskiego.
N.N. 1897: Wykaz oryginalnych prac lekarskich polskich za czas od r. 1831 do 1890 włącznie. Warszawa: Druk K. Kowalewskiego.
Oczapowski, Jan 1839: Praktyczny wykład chorób kołtunowych ze względem na ich przyczyny, naturę, bieg, przesilenia, wady organiczne i nowe zasady leczenia. Podług własnych postrzeżeń i doświadczenia innych lekarzy praktykujących w prowincyach polskich. Warszawa: Nakładem Autora w Drukarni Banku Polskiego.
Olędzka, Beata 2021: Księga łacińskich i polskich nazw chorób od końca XVIII wieku po współczesność. Otwock: Med. Tour Press International Wydawnictwo Medyczne.
Pajewska, Ewa 2002: Opisanie lasu. Polskie słownictwo związane z lasem do roku 1939. Szczecin: „Fagus”.
Paluszak-Bronka, Anna 2020: Znajomość biografii autora dzieła a badania historycznojęzykowe. Studia Językoznawcze. Synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny 20, ss. 115–127. DOI: 10.18276/sj.2021.20-09.
Rodowski, Henryk (red.) 1931: Encyklopedja życia. t. 1–2. Poznań: Księga Sztuka Spółka Akcyjna.
Rożniatowski, Tadeusz (red.) 1981: Polski słownik medyczny. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich.
Ruksza, Stanisława; Cukierska, Agata (red.) 2014: Plica Polonica. Bytom: CSW KRONIKA.
Rytter, Grażyna 1992: Wschodniosłowiańskie zapożyczenia leksykalne w polszczyźnie XVII wieku. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Sawaniewska-Mochowa, Zofia; Kasner, Małgorzata 2020: Wariancje se¬mantyczne pojęcia „kołtuna” w wybranych tekstach kultury polskiej i litewskiej. LingVaria 15(1), ss. 179–198. DOI: https://doi.org/10.12797/LV.15.2020.29.12.
Seyda, Bronisław 1973: Dzieje medycyny w zarysie. Wyd. 2 zm. i popr. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich.
Skalski, Janusz 2016: Medycyna w Polsce od czasów najdawniejszych do upadku I Rzeczypospolitej. Zarys. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL.
Skobel, Fryderyk; Kremer, Aleksander, 1868: Słownik łacińsko-polski wyrazów lekarskich. Kraków: W Drukarni Wł. Jaworskiego.
Sławski, Franciszek 1958–1965: Słownik ety¬mologiczny języka polskiego. t. 2. Kraków: Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego.
Szumowski, Władysław 2008: Historia medycyny filozoficznie ujęta. Kęty: Wydawnictwo Marek Derewiecki.
Szymczak, Mieczysław (red.) 1994: Słownik języka polskiego. t. 1. Wyd. 9. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Tempka, Tadeusz 1963: Józef Dietl (1804–1878). [W:] Sześćsetlecie medycyny krakowskiej. t. 1. Życiorysy. Kraków: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, ss. 77–112.
Trzebiński, Stanisław 1926: Myśl lekarska w archiwum Wileńskiego Towarzystwa Lekarskiego według wykładu wygłoszonego na obchodzie 120-to letniej rocznicy Wileńskiego Towarzystwa Lekarskiego dnia 13 grudnia 1925 r. Pamiętnik Wileńskiego Towarzystwa Lekarskiego 2(1), ss. 19–28.
Umińska-Ty¬toń, Elżbieta 1989: Potocz¬ne nazwy chorób i dolegliwości w księ¬gach parafialnych Mileszek z XVIII wieku, cz. 1. Rozprawy Ko¬¬misji Ję¬zy¬¬¬ko¬¬wej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego 35, ss. 205–218.
Walczak, Bogdan 1995: Zarys dziejów języka polskiego. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Winkowski, Marcin 2019: Gdy Polacy nosili dredy. Kołtun – historia prawdziwa. Warszawa: Promohistoria (Histmag.org).
Winternitz, Wilhelm 1929: Lekarz ratujący zdrowie. t. 1. Katowice: Wydawnictwo Międzynarodowego Instytutu Nakładowego.
Wysocka, Felicja 2000: Kilka słów o Zielniku Syreniusza. [W:] Barbara Czo¬pek-Kopciuch (red.), Ję¬zyk, człowiek, kultura. Rozprawy i artykuły. Księga pa¬miąt¬kowa poświęcona profesorowi Marianowi Jurkowskiemu. Piotrków Try¬bu¬nal¬ski: Naukowe Wydawnictwo Piotrkowskie przy Filii Akademii Świętokrzyskiej, ss.143–149.
Zdanowicz, Aleksander (red.) 1861: Słownik języka polskiego. t. 1–2. Wilno: Maurycy Orgel¬brand. URL: https://eswil.ijp.pan.pl (dostęp:20.06.2024).
Zgłobicka, Renata 2007: Nazwy chorób i ich objawów w Zielniku Sy¬reniusza. Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Ję¬zykoznawcza 14, ss. 219–232.
Żmigrodzki, Piotr (red.): Wielki słownik języka polskiego. URL: https://wsjp.pl (dostęp: 20.06.2024).
Downloads
Published
How to Cite
Issue
Section
